Examentrainers

De Daffodil en de Nederlandse natie

1	1		28 januari 1958 was voor Huub en Wim van Doorne de grote dag. Van de band aan
	2		de Geldropseweg in Eindhoven rolde de eerste Daf-personenauto - een prachtig voertuig.
	3		Op de Auto-Rai van dat jaar was de Daf een doorslaand succes; een jaar later berichtte
	4		de correspondent van het Algemeen Handelsblad vanuit New Vork zelfs over een golf
	5		van enthousiasme in Amerikaanse autokringen. Twee jaar later komt het hoogtepunt: de
	6		Daffodil. "Automatik ohne Nachteile", stelt een Duits vakblad vast. Nederland heeft zijn
	7		eigen autogezicht gekregen, de aandrijfriemen baren internationaal opzien en het succes
	8		is groot: in 1963 en 1964 staat de Daf na Volkswagen op de tweede plaats van de best
	9		verkochte kleine auto's in Nederland, de Opel Kadett is derde.
2	10		De Daffodil is al lang uit het Nederlandse straatbeeld verdwenen. U zult er mij niet
	11		over horen klagen, al had dat mengsel van klein, knus en pienter iets heel authentieks. Ze
	12		werd zonder een vleugje weemoed uitgewuifd door een generatie - de mijne - voor wie
	13		de puberale verzetspoëzie onder meer had bestaan uit verpletterende commentaren op de
	14		saaie, slome, fantasieloze dufheid van de Daf. Elke generatie drukt immers met het
	15		voorhanden zijnde gereedschap de vorige terug. Dus dat trof: "Elke maf rijdt een Daf".
	16		We noemden de Daffodil ook wel "truttenschudder met jarretelaandrijving".
3	17		Herinneringen aan de Daf werden het afgelopen jaar door een bericht uit Frankrijk
	18		bij mij opgeroepen. De Fransen rijden bijna allemaal in een Franse auto. Als het donker
	19		is, kun je je als Franse automobilist in Frankrijk echt thuisvoelen, want alle koplampen
	20		zijn geel. Dat is verder nergens in de westerse wereld het geval. Die gele koplampen
	21		dateren uit 1936, toen er een wettelijk voorschrift kwam om Franse auto's 's nachts te
	22		kunnen onderscheiden van Duitse. Vorig jaar evenwel maakte de Europese Commissie
	23		hier een eind aan. Er is geen ontkomen meer aan, Frankrijk zal langzamerhand zijn gele
	24		koplampen kwijtraken. Wat opviel, was dat de Fransen er behoorlijk de pest over in
	25		hadden. Ze waren gekwetst in hun automobiele nationalisme.
4	26		Wij wuifden de Daf uit als een residu van naoorlogse truttigheid, maar de Fransen
	27		klagen al over het verlies van een koplamp. Dat is gek. Zo gek in elk geval dat ik dat
	28		interessant genoeg vind als aanknopingspunt voor een verhaal. Dat verhaal gaat over
	29		nationaal gevoel en nationaal gedrag. Hoe zit dat eigenlijk met het nationalisme in
	30		Nederland? Zijn er bijzondere factoren die een rol spelen?
5	31		Het grote verschil tussen Nederland en de landen om ons heen is altijd geweest dat
	32		ons land gekenmerkt wordt door een burgerlijke traditie. Dat merk je ook vandaag de
	33		dag nog aan alles, aan het 'doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg', aan het ongemak
	34		jegens elke vorm van grandeur, pracht of praal, de huiver voor het plaatsen van grote
	35		standbeelden. En ook aan een diep ingebakken verslaving aan het gematigde midden.
	36		Voor een laaiend nationalisme in de romantiek was Nederland daarom ook niet zo
	37		geschikt.
6	38		De staat die zich aan het begin van deze eeuw had gevormd, wordt wel getypeerd
	39		als liberaal-confessioneel. Maar dat is niet de hele werkelijkheid. Liberalen en confes-
	40		sionelen hadden weinig gemeenschappelijk, behalve misschien hun afkeer van het
	41		socialisme en zijn internationalisme. De verschillen tussen de zuilen, te groot om van een
	42		homogene staat te kunnen spreken, gingen schuil achter de trouw aan 'God, Vaderland
	43		en Oranje' die ze alle publiekelijk beleden.
7	44		En nu? Het lijkt erop alsof ons land helemaal geen nationalisme meer kent, maar
	45		zo simpel is het niet. Hoewel je het nooit precies kunt vaststellen, zijn er voor de
	46		intensiteit van nationalisme wel een paar graadmeters. De mate waarin overheid en
	47		nationale instituties penetreren in een land, bijvoorbeeld door belastingheffing of dienst-
	48		plicht, is er een van. De mate waarin de landgenoten participeren in nationale of gemeen-
	49		schappelijke zaken, is er ook zo een. En de mate waarin landgenoten zich identificeren
	50		met gemeenschappelijke doelstellingen en belangen en zich deze als een natuurlijk
	51		onderdeel van hun persoonlijkheid eigen maken, is'er nog een. Penetratie, participatie en
	52		identificatie dus als ijkpunten.
8	53		Die penetratie is in Nederland groot: de bewoner van Nederland komt zijn land
	54		ontelbare keren per dag tegen. Daarbij valt te denken aan collectieve lastendruk en
	55		verzorgingsstaat, aan ambtenaren en regelgeving. De ontmoeting vindt zo vaak plaats dat
	56		er wel een zekere liefde moet zijn, omdat je anders elkaar al lang uit het huis had
	57		geruzied. Of als het al geen liefde is, dan in elk geval gewenning en sleur, een
	58		vertrouwdheid die de meeste mensen niet kunnen missen. Sleur is ook penetratie.
9	59		De participatie is ook groot. U weet precies waar we het over hebben als we
	60		spreken over FNV, NCW, WAO, KNOV, KNVB, NS, PTT, VVD, Smit-Tak, NRC, CNV,
	61		NCRV, VUT. Honderd kilometer verderop zou een even erudiet gehoor absoluut geen
	62		idee hebben van wat we hiermee bedoelen. Achter die afkortingen gaan werelden schuil
	63		van vertrouwde participatie, georganiseerd binnen de nationale context.
10	64		Maar nu het derde, de identificatie. Dat ligt ingewikkelder. Het koesteren van
	65		nationale gevoelens wordt nogal eens gevoed door dreiging van buitenaf en die dreiging
	66		bestaat al jaren niet meer. Er is alleen nog de nawerking van de Tweede Wereldoorlog.
	67		De verkrachting van de natie in '40-'45 levert al generaties lang een cultus van ongemak
	68		jegens Duitsland op.
11	69		Maar afgezien van die Tweede Wereldoorlog is er in onze historie niet veel wat de
	70		nationale identiteit voedt. Vaderlandse geschiedenis is verder nauwelijks van betekenis,
	71		de scholen doen er weinig aan en dus is er ook weinig ruimte voor vertekening, mytholo-
	72		gisering en nationale heroïek.
12	73		Behalve geschiedenis is er taal. De taal is een belangrijk element van natievorming
	74		en over die taal maken sommige Nederlanders zich inderdaad zorgen. Niet dat het zo
	75		nodig is, want het Nederlands is op de wereldranglijst een van de grotere talen, ongeveer
	76		tussen de vijfenveertigste en vijftigste plaats. En bovendien is het een taal die buiten-
	77		gewoon intensief wordt gebruikt, als je boekenoplagen, leesgedrag en dergelijke in
	78		ogenschouw neemt. Maar die zorg is wel weer begrijpelijk wanneer er wordt gelet op de
	79		kracht van de omringende taalgebieden, die alle drie grote tot supergrote taalgebieden
	80		zijn. In de vergelijking komt de kleinheid meer tot uitdrukking dan gerechtvaardigd is en
	81		een sfeer van angstvalligheid is bij sommigen dan ook herkenbaar in de zorgen om de
	82		taal.
13	83		Dan is er naast geschiedenis en taal als derde identificatiepunt de cultuur. Het is
	84		waarschijnlijk correct vast te stellen dat Nederland zeer ontvankelijk is voor invloeden
	85		van buitenaf: wij ontvangen, maar zenden niet uit. De socioloog Johan Goudsblom
	86		noemt dat met een rotwoord het 'doorkijkspiegeleffect' van Nederland. Nederlanders
	87		nemen meer dan welk ander land in de regio kennis van cultuuruitingen van buitenaf.
	88		Het aankoopbeleid van uitgevers, van televisiestations en van kranten en ook de belang-
	89		stelling van het publiek voor alles wat in het buitenland verworven is, duiden daarop.
14	90		Nederland heeft aan de oppervlakte dan ook een grote mate van kosmopolitische
	91		trendiness. We pikken alles razendsnel op, een nieuw ideologietje, een nieuw melodietje,
	92		een nieuw motorfietsje. We zijn in vele opzichten 'aanlegsteiger en expeditiekantoor'. Mij
	93		frappeerde het enkele jaren geleden bijvoorbeeld hoe razendsnel het mannelijk paarde-
	94		staartje Nederland had veroverd. Madison Avenue in New Vork had er zich maar amper
	95		aan gewend, de kapper van Houston, Texas, had het nog nooit zelf onder ogen gekregen,
	96		of de patatboer in de Achterhoek sprong op zaterdagavond al met zo'n staart door de
	97		lokale disco.
15	98		Wordt onze nationale identificatie dan op de eerste plaats bepaald door het
	99		doorkijkspiegeleffect? Het naar believen vermengen van bestaande motieven, stijlen en
	100		thema's is de overheersende uitingsvorm van de laatste decennia. Dit eclectische1)
	101		postmodernisme is weliswaar een uiting van wereldwijde cultuur, maar in wezen gaat het
	102		hierbij om een gebruiken en tegelijkertijd parodiëren van kunstvormen die veel vroeger of
	103		elders in een nationale context originaliteit en functionaliteit hebben gekend. Eclectische
	104		kunst en cultuur kunnen wel even, maar gezien hun onverschilligheid jegens tijd en plaats
	105		is het de vraag hoe lang, en wat dan? Een beetje Ionisch, een snuifje Dorisch, wat
	106		empire-classicisme, een gotisch kozijntje, wat Jugendstil aan de trapleuning en hopla,
	107		daar staat weer een gebouw. Dat kan een tijdje, maar het is zeer de vraag of een
	108		kosmopolitische cultuur kan overleven en wortel kan schieten. Betekenis en emotionele
	109		kracht van cultuuruitingen liggen uiteindelijk toch in een verondersteld of aangevoeld
	110		collectief verleden. Juist die voor de identificatie wezenlijke beelden en verledens zijn en
	111		blijven uiteindelijk etnisch of nationaal.
16	112		Cultuur kan zich niet zonder etnische of nationale context vernieuwen en daarmee
	113		wordt meteen een levensgroot probleem voor Nederland zichtbaar: 's lands gevoeligheid
	114		voor de internationale windstromen is groot, maar de hoop dat al die windstromen zullen
	115		samenvloeien tot een mondiale cultuur met Nederland in de voorhoede, is een illusie.
	116		Het is hier New Vork niet. Het gevolg van onze grote opnamecapaciteit kan niets anders
	117		zijn dan een geringe uitstraling. Ziehier dan ook het kosmopolitisch mankement van
	118		Nederland.
17	119		Overigens betekent deze windgevoeligheid van Nederland niet dat er van identi-
	120		ficatie geen sprake zou zijn. De nationale identiteit wordt voornamelijk beleefd op het
	121		niveau van de omgang met elkaar, de gezelligheid, het met vijftien miljoen mensen toch
	122		tamelijk vreedzaam bovenop elkaars lip wonen. Het is de collectieve vertrouwdheid,
	123		waarmee de ene helft van de familie A naar Torremolinos gaat om door de andere helft
	124		twee weken later op Schiphol met spandoeken te worden begroet. De collectieve
	125		vertrouwdheid van Maartje van Weegen, Brinkman, Van Kooten & De Bie, André Hazes,
	126		motel De Valk, Hans van Mierlo, koningin & prins en nog zo'n duizend attributen van
	127		een communicatiecocktail die u en mij dagelijks met elkaar verbinden en waar de rest
	128		van de wereld niets van snapt, laat staan dat ze er deel aan heeft. Behalve dan wanneer
	129		het om dirigenten en voetballers gaat, want dirigeren en voetballen doen ze elders ook en
	130		soms nogal uitbundig.
18	131		Weliswaar vallen een gemeenschappelijk verleden, een eigen taal en een
	132		gezamenlijke cultuur niet zomaar over het hoofd te zien, maar de behoefte onze nationale
	133		identiteit uit te dragen is slechts beperkt aanwezig. Het is in Nederland heel anders dan
	134		bijvoorbeeld in de Verenigde Staten; daar is maar in zeer beperkte mate sprake van een
	135		objectieve natie. Veel gezamenlijkheid bestaat er niet onder dit volk van immigranten en
	136		immigrantenkinderen. De subjectieve wil om een natie te vormen is daarentegen des te
	137		groter en dat móet ook wel, want zonder opgeschroefd patriottisme valt zo'n immigran-
	138		tenland natuurlijk bij de eerste de beste windstoot omver.
19	139		Het Nederlandse nationalisme is rustig. In zichzelf gekeerd rondom de dorpspomp
	140		- dat is het. We hebben er een hekel aan, maar tegelijkertijd kunnen we er niet buiten. Bij
	141		gebrek aan nationaal elan is de enige overlevingsstrategie die van de zelfgenoegzaamheid.
	142		Ik constateer dat Nederland als collectiviteit behalve behoud niet zoveel wil. Het gevolg
	143		is zo vertrouwd als de geschiedenis van dit land: groepsbelangen worden boven het
	144		algemeen belang gesteld. We leven in een consensusstaat. Dat lijkt zelfs zo ver te gaan
	145		dat Nederland eigenlijk geen regering nodig heeft, het regeert zichzelf. De belangen van
	146		de diverse groepen, ook jegens het buitenland, worden dan ook niet gebundeld, maar per
	147		groep behandeld. Per ministerie tref je Nederlandse belangenbehartigers in het
	148		buitenland aan: de boeren via Landbouw, de bedrijven via zichzelf of via Economische
	149		Zaken, de milieuactivisten congresseren internationaal meestal op kosten van VROM
	150		enzovoort, enzovoort. Als collectiviteit wil Nederland niet zoveel en alsof het land dat
	151		zelf aanvoelt, hecht het voor de identificatie vooral sterk aan het symbool van de natie:
	152		het Huis van Oranje. Met God is het wat minder, met het Vaderland ook, blijft alleen nog
	153		Oranje over. Een hele last voor een enkele familie trouwens.
20	154		Nu kom ik terug op de Daf. Niemand ging op de barricaden voor de Daf, de natie
	155		was niet in het geding. Hoezo natie? Iedere econoom kan je op de achterkant van een
	156		sigarendoos voorrekenen dat het onvermijdelijk liep zoals het is gelopen en zo is het ook.
	157		De Daf had zijn tijd gehad, was niet bestand tegen de kracht van het grote getal en was
	158		onvoldoende bemind om tegen de stroom van de tijd in op een paar vierkante kilometers
	159		polderlandschap te worden gekoesterd. Ik zeg het zonder weemoed, maar ik wil maar
	160		duidelijk maken dat ik het ook met weemoed had kunnen zeggen. Dat doe ik niet en dat
	161		deden we niet. Het vertrek van de Daf ging geruisloos.
21	162		Als de KLM verdwijnt, knipperen we nog even, maar als straks de Spoorwegen bij
	163		de Bundesbahn hun natuurlijke partner vinden, schrikken we niet eens meer. De interna-
	164		tionalisering van deze tijd betekent niet dat Nederland eenvoudigweg verdwijnt, wel dat
	165		de natie als gemeenschappelijk idee vervaagt.

noot 1: eclectisch = uitkiezend; naar believen uit verschillende stelsels, stromingen enz. overnemend en het overgenomene versmeltend