Examentrainers

1	1		De Nederlandse universiteiten zijn al geruime tijd zo sterk in beweging dat het
	2		beeld nauwelijks scherp te krijgen is.Toch is het mogelijk enige helderheid te scheppen
	3		door dat schijnbaar chaotische gedoe te analyseren. De belangrijkste verandering is de
	4		snelle toename van het aantal studenten, in gang gezet door de democratisering van de
	5		late jaren zestig. Daarnaast werd de universitaire ivoren toren opengebroken ten gunste
	6		van de democratisering van de hele samenleving; een beweging die later werd ingeperkt
	7		tot het bedrijfsleven en andere markten van vraag en aanbod.
2	8		Toen het aantal studenten toenam, stegen de kosten, zodat er óf gezocht werd naar
	9		mogelijkheden om te bezuinigen óf naar andere geldbronnen dan alleen die van de
	10		overheid. Bezuiniging kwam meestal neer op verkorting van de studieduur en massificatie
	11		van het onderwijs, terwijl de gestage uitbreiding van het door het bedrijfsleven
	12		gefinancierde onderzoek, het niveau van het wetenschappelijk onderzoek allesbehalve ten
	13		goede kwam.Want de markt is slechts geïnteresseerd in onderzoek dat liefst onmiddellijk
	14		moet leiden tot praktisch toepasbare en vooral profijtelijke resultaten. Deze ontwikkelingen
	15		hebben geleid tot een drastische daling van het niveau van het wetenschappelijke onderwijs
	16		en onderzoek. Daarom is een pleidooi voor een ander wetenschapsbeleid hier op zijn plaats.
3	17		Natuurlijk valt de toename van het aantal studenten voor een kennisland als
	18		Nederland zeer toe te juichen, omdat daarmee het kennispotentieel beter wordt benut.
	19		De marktgerichtheid echter is op zijn minst dubieus te noemen en de verlaging van het
	20		niveau is zonder meer verwerpelijk. De veronderstelde noodzaak van kostenbeheersing
	21		en de - letterlijke - uitverkoop van wetenschappelijke kennis hebben geleid tot een
	22		steeds grotere greep van overheid en bedrijfsleven, als belangrijkste financiers en
	23		afnemers, op het reilen en zeilen van het universitaire onderzoek en onderwijs.
4	24		Dit alles komt onder meer tot uiting in de aanzienlijke uitbreiding van het op korte
	25		termijn economisch profijtelijke onderwijs en onderzoek in opdracht van overheid en
	26		bedrijfsleven, waarbij niet de wetenschappelijke kwaliteit voorop staat, maar het praktische
	27		nut of het winstoogmerk.Wat het onderzoek betreft, één op de vier hoogleraren is
	28		tegenwoordig bijzonder hoogleraar, benoemd en betaald door bedrijven en stichtingen;
	29		deze krijgen zo een eigen leerstoel en dus invloed.Wetenschappelijke kennis is omgesmeed
	30		tot een product, met input, output, toegevoegde waarde, efficiency en rendement, en de
	31		universiteit tot een bedrijf, compleet met designmanagement en corporate identity, in
	32		wezen niet te onderscheiden van een halvarine- of wasmiddelenfabriek. In laboratoria en
	33		instituten hoort men bovendien knarsend woordgebruik als studievoortgangadministratie,
	34		taakverdelingsoperatie en werktijdenregistratiesysteem.
5	35		Ook de inrichting van het onderwijs is in de greep geraakt van een marktgerichte
	36		benadering. De studie is keer op keer geherprogrammeerd en geherstructureerd, zodat de
	37		studiekosten voor de overheid even ingrijpend zijn gedaald als ze voor de studenten zijn
	38		gestegen. Hoewel de studieduur is verkort en de inhoud is verschraald, is de kwaliteit van
	39		het onderwijs volgens de reclameboodschap van de minister desalniettemin verbeterd.
	40		Ook wordt tegenwoordig de laatste lastige tegenkracht, de inspraak van studenten en
	41		medewerkers, uit de universiteiten gebannen. De universiteitsraden worden ontmanteld
	42		en vervangen door raden van toezicht met een sterke vertegenwoordiging van
	43		topmanagers uit het bedrijfsleven.
6	44		Het meest verontrustend echter is nog wel dat de universiteit door de gestage
	45		uitbreiding van het marktgerichte onderzoek beroofd wordt van haar kritische functie die
	46		het hart van de wetenschap uitmaakt, zoals de invloedrijke wetenschapstheoreticus Karl
	47		Popper ons geleerd heeft. Exemplarisch is het geval van een fysicus die, als bijzonder
	48		hoogleraar in dienst van een elektriciteitsbedrijf, beweerde dat kernreactoren wat
	49		onveiliger zijn dan doorgaans wordt gesuggereerd. Dat kwam hem op een
	50		publicatieverbod te staan, op straffe van ontslag. Datzelfde overkwam een geoloog die het
	51		door hem aangetoonde verband tussen de aardbevingen in Noord-Holland en de
	52		gasboringen van de NAM niet mocht publiceren.
7	53		De teloorgang van de kritische functie is in mijn ogen zo verontrustend, omdat de
	54		autonomie en dus de kritische functie van de wetenschap essentieel zijn. Om dit duidelijk
	55		te maken kan gewezen worden op het recente onderzoek van de Franse historicus
	56		Alain Renaut naar de gevolgen van het marktgerichte wetenschappelijk onderzoek voor
	57		de samenleving. Rond 1800 werden de Franse universiteiten omgevormd tot Grandes
	58		Écoles die zich uitsluitend bezig mochten houden met maatschappelijk toepasbaar
	59		onderzoek. En terwijl het leger van Napoleon in 1806 het Pruisische leger nog
	60		verpletterend kon verslaan, waren wetenschap en techniek in Frankrijk binnen 65 jaar
	61		zover achtergebleven bij de rest van Europa, dat de Fransen de oorlog met het Duitsland
	62		van de ’autonome’ Von Humboldt¹ )-universiteiten in 1870 kansloos verloren. Dat is niet
	63		verwonderlijk, want uit de wetenschapsgeschiedenis blijkt dat vrijwel alle grote
	64		ontdekkingen en uitvindingen niet zijn gedaan als resultaat van op overheid en
	65		bedrijfsleven gerichte onderzoeksprogramma’s, maar toevallige vondsten zijn die in het
	66		breed uitwaaierende onderzoek van autonome universiteiten aan het licht kwamen.
	67		Kennelijk is de wetenschap het creatiefst, het productiefst én het best toepasbaar als het
	68		onderzoek zich vrij in tijd en ruimte kan ontwikkelen.
8	69		Zo valt het op dat Nederlandse onderzoekers een (relatief groot) aandeel in de
	70		natuurwetenschappelijke ontwikkelingen rond 1900 hebben gehad. In de periode van
	71		1901 tot 1913 werden er maar liefst vijf Nobelprijzen uitgereikt aan Nederlandse schei- en
	72		natuurkundigen:Van ’t Hoff, Lorentz, Zeeman,Van der Waals en Kamerlingh Onnes.
	73		Recent heeft de historicus Bastiaan Willink aan dat verschijnsel een studie gewijd met
	74		daarin een twintigtal portretten van vooraanstaande Nederlandse natuurwetenschappers
	75		die hun onderzoek deden tussen 1870 en 1940.
9	76		Willink probeert onder meer te achterhalen wat de oorzaken van de toenmalige
	77		wetenschappelijke bloei in Nederland zijn geweest, om daarmee de tegenwoordige
	78		wetenschapsbeoefening een nieuwe impuls te geven. In dat kader gaat hij in op de rol die
	79		de liberale politicus Thorbecke heeft gespeeld bij de opzet en de inrichting van het
	80		universitair onderwijs in de negentiende eeuw.Thorbecke was door zijn juridische studie
	81		in Duitsland goed op de hoogte van de opzet van de Von Humboldt-universiteit en heeft
	82		die autonome benadering van academische vorming in Nederland geïntroduceerd. Hij was
	83		ervan overtuigd dat handel en industrie meer baat zouden hebben bij fundamenteel
	84		onderzoek dat niet zo op praktische toepasbaarheid was gericht als dat van de Franse
	85		Grandes Écoles.
10	86		De resultaten van Renauts onderzoek naar de Grandes Écoles sluiten dus
	87		wonderwel aan bij de bevindingen van Willink. In dit licht bezien moeten we de huidige
	88		ontwikkeling van de Nederlandse universiteiten dramatisch noemen en het betreuren dat
	89		politici en andere beleidsmakers hun geschiedenis niet kennen.
11	90		Als we lering trekken uit de hiervoor geschetste wetenschapsgeschiedenis, moeten
	91		we pleiten voor een wetenschapsbeleid waarbij onderzoek en onderwijs door politiek en
	92		bedrijfsleven zo vrij mogelijk worden gelaten.Toegepast onderzoek moet uiteraard ook
	93		worden gedaan, zelfs in veel grotere mate, maar dat hoort eigenlijk thuis bij
	94		beroepsopleidingen en bedrijven.
12	95		Dit roept de vraag op door wie dan die vrije wetenschap betaald moet worden. Dat is
	96		eigenlijk een onzindelijke vraag in een samenleving die zo’n beetje alles aan die wetenschap
	97		te danken heeft. Al onze productie-, transport-, communicatie- en verdedigingssystemen zijn
	98		wetenschappelijk ontwikkeld en opgezet; onze gezondheidszorg, onze waterwerken, onze
	99		verlichting en verwarming, onze noodzakelijke bestaansmiddelen en onze luxe-artikelen
	100		hebben we aan de wetenschap te danken; onze regeringsfunctionarissen worden
	101		wetenschappelijk begeleid, net als onze sportbeoefenaars en iedereen daartussenin.Van
	102		iedere gulden die er in Nederland wordt verdiend, zijn minstens negen dubbeltjes te danken
	103		aan de wetenschap en die situatie is niet tot stand gekomen door de wetenschap politiek en
	104		economisch onder curatele te stellen.
13	105		Waar dit pleidooi op neerkomt, is dat de overheid het vrije wetenschappelijke
	106		onderzoek zonder voorafgaande beperkingen moet financieren. Het toegepaste
	107		onderzoek is dan een kwestie van een op de marktwerking gebaseerde financiering door
	108		overheid en bedrijfsleven.
14	109		Ter afsluiting nog dit. De grote ontdekking van het Griekse denken, de bakermat
	110		van onze wetenschap, is die van de kritiek geweest: waarom is iets zoals het is en waarom
	111		niet anders? Socrates, ooit de „de horzel op het luie paard van Athene” genoemd, heeft
	112		met zijn aanhoudende waarom-vraag zoveel mensen geïrriteerd, dat hij tenslotte tot de
	113		gifbeker werd veroordeeld. Maar het idee van de kritiek was geboren en heeft zich in onze
	114		westerse cultuur een plaats verworven in het hart van de succesvolle wetenschap. En
	115		precies dat is de kritische manier van denken die studenten zich op de universiteit eigen
	116		zouden moeten maken om allerhande fundamenteel-wetenschappelijke en concreetmaatschappelijke
	117		problemen op te kunnen lossen. Als de toekomst van de universiteit in
	118		één zin moet worden samengevat, dan is het wel in deze: leer studenten en onderzoekers in
	119		de eerste plaats kritisch te zijn en er nooit het zwijgen toe te doen. Dan liever de gifbeker.

¹ Wilhelm von Humboldt (1767?1835) is een Pruisisch geleerde, filosoof en staatsman. Hij is de stichter van de Berlijnse universiteit in 1810. Deze universiteit heeft in de geest van zijn opvattingen gestreefd naar de eenheid van theorie en onderzoek in combinatie met een veelzijdige humanistische vorming van de studenten. In navolging daarvan zijn meerdere universiteiten opgericht. De naar von Humboldt vernoemde universiteit heeft zeer veel vermaarde wetenschappers opgeleid en voortgebracht onder wie Albert Einstein en Max Planck.

naar: André Klukhuhn, Liever de gifbeker
uit: Ons Erfdeel, 99, nr. 1, jrg 42