1 | 1 | | Volgens de Amerikaanse socioloog Michael Schudson (zie zijn The power of News) is de |
| 2 | | macht van de journalistiek grotendeels een mythe. Van autonome macht is volgens hem |
| 3 | | geen sprake: “Hoe is het anders mogelijk dat de helft van het Amerikaanse volk in duivels |
| 4 | | gelooft, terwijl er geen spoor van de duivel te vinden is in de overwegend seculiere media?” |
| 5 | | Journalisten zijn volgens hem vooral boodschappenjongens. “Andere machten bepalen wat |
| 6 | | op het boodschappenlijstje staat. De media voegen daar hoogstens iets aan toe: zij brengen |
| 7 | | het nieuws in het publieke domein. Het geloof dat kennis in een democratie van tijd tot tijd |
| 8 | | effectief kan zijn, voedt de gedachte dat de pers macht heeft. Maar dat betekent nog niet dat |
| 9 | | die macht bestaat.” |
2 | 10 | | Ik had het graag anders gezien. Ik zou niets liever willen dan beschrijven hoe ik |
| 11 | | handenwrijvend als de Amerikaanse krantenmagnaat William Randolph Hearst ’s nachts na |
| 12 | | het souper in smoking de redactie oploop om de paginaproeven te keuren op een moment |
| 13 | | dat de persen al hadden moeten draaien. En hoe ik dan met enkele handgebaren stukken van |
| 14 | | de voorpagina naar achteren verban, foto’s laat opblazen, koppen laat voorzien van |
| 15 | | uitroeptekens en nog een kort commentaar dicteer: “Het is de hoogste tijd dat dit land |
| 16 | | Spanje de oorlog verklaart!” En hoe ik met twee dames van twijfelachtig allooi aan mijn |
| 17 | | zijde daarna het nachtleven zou ingaan, de eindredactie in wanhoop achterlatend en in het |
| 18 | | volle vertrouwen dat de volgende dag de premier nog bij het ontbijt het hoofdartikel zou |
| 19 | | lezen om vertwijfeld vast te stellen dat hij nu geen andere keuze meer heeft. |
3 | 20 | | In Nederland bestaan echter geen persbaronnen zoals in Amerika en de meeste |
| 21 | | hoofdredacteuren met een sterk ideologisch profiel zijn al lang in de ontzuiling verdwenen. |
| 22 | | Hoofdredacteuren zijn niet langer tegelijk dominee, politicus en onderwijzer. Zij zijn vooral |
| 23 | | manager en proberen daarnaast nog een beetje journalist te zijn, omdat dat veel leuker is. |
| 24 | | En zij, noch hun uitgevers, hebben een zendingsdrang zoals Hearst. Dat maakt hun macht |
| 25 | | ook moeilijker te doorgronden. |
4 | 26 | | Hoewel ik als hoofdredacteur vooral bezig ben met de organisatie rond het maken van |
| 27 | | een krant en mijn macht daarbij ook nog eens in bedwang wordt gehouden door allerlei |
| 28 | | partijen (redactie, uitgever en bestuur) die mij zó kunnen ontslaan als het ze te gek wordt, |
| 29 | | wil de buitenwereld mijn hoofdredacteurschap nog wel eens romantiseren en de |
| 30 | | bijbehorende macht uitvergroten. De macht van de hoofdredactie, zo meende ik als |
| 31 | | beginnende journalist al te bespeuren, heeft echter weinig om het lijf. De hoofdredactie was |
| 32 | | nodig voor de handtekening onder je declaraties en nuttig als vangnet voor het geval er iets |
| 33 | | mis was gegaan met de berichtgeving. Als er op de krant al iemand macht had, was dat de |
| 34 | | journalist, vanwege het simpele feit dat het zijn berichten zijn die in druk worden |
| 35 | | verveelvoudigd, verspreid en gelezen. Nu ik inmiddels zelf hoofdredacteur ben, kan ik de |
| 36 | | visie die ik toen had, alleen maar onderschrijven. |
5 | 37 | | De wijze waarop de journalistiek haar macht feitelijk uitoefent, is snel geschetst, |
| 38 | | omdat zij beschikt over een overzichtelijk wapenarsenaal: het vergrootglas en de |
| 39 | | prullenmand. Wat onder het eerste belandt, kan betekenis krijgen, en wat in de tweede |
| 40 | | terechtkomt, verliest elke betekenis. Macht valt niet te meten en dat komt ons eigenlijk |
| 41 | | goed uit. De journalistiek is tweeslachtig als het om haar eigen macht gaat: zij wil er soms |
| 42 | | wel en soms niet van weten. Natuurlijk wil zij een macht zijn. Macht is de legitimatie van |
| 43 | | het beroep - de perskaart brengt de journalist achter de afzetting van de politie, in de |
| 44 | | catacomben van het voetbalstadion, op de boot van Greenpeace, in de werkkamer van de |
| 45 | | minister-president, op de tribune van de geschiedenis. Niemand zou het in zijn hoofd halen |
| 46 | | ons toe te laten als hij niet wérkelijk geloofde dat wij macht hadden. |
6 | 47 | | Tegelijkertijd proberen wij krampachtig die macht te ontkennen of te verdoezelen. |
| 48 | | Dat is typisch een Hollandse gewoonte en de journalistiek lijkt er bijzonder bedreven in. |
| 49 | | Het liefst zien wij ons zelf als notulisten van de geschiedenis die slechts verslag doen van |
| 50 | | de feiten zoals die zich aan hen voordoen: “Gaan jullie maar rustig geschiedenis maken, let |
| 51 | | niet op ons, wij schrijven het alleen maar op voor degenen die er vandaag helaas niet bij |
| 52 | | kunnen zijn.” De boodschappenjongen wil niet verward worden met de boodschap. |
7 | 53 | | De journalistiek doet zich graag voor als onaandoenlijk en vergeet liever dat alleen al |
| 54 | | haar aan- of afwezigheid de loop der dingen beïnvloedt. De media doen vaak alsof hun |
| 55 | | invloed van geen betekenis is, maar als dat waar is, zou een Argentijnse geen Nederlands |
| 56 | | leren om publiekelijk haar vader te verstoten, dan zou geen boer een dood varken aan een |
| 57 | | boom hangen en zou niet elk beginnend kamerlid op mediatraining worden gestuurd. |
8 | 58 | | Het is een soort macht, waar je niet altijd aan herinnerd wordt. Totdat de man je belt |
| 59 | | die, beurtelings smekend en dreigend, probeert te verhinderen dat de krant bericht over zijn |
| 60 | | misstappen in het openbare leven. Hij voelt die macht in zijn vezels - zijn baan staat op het |
| 61 | | spel; ook de journalist voelt dat. Maar of de journalistiek daarmee een wezenlijke invloed |
| 62 | | uitoefent? Wij laten dat graag in het midden. |
9 | 63 | | De journalistiek toont geen overdreven behoefte aan transparantie - een kenmerk dat |
| 64 | | zij gemeen heeft met veel machthebbers. Zij heeft een beperkt zelfreinigend vermogen en |
| 65 | | een sterk afweermechanisme tegen bemoeienis met haar doen en laten. Journalisten sluiten |
| 66 | | snel de rijen als één hunner door een buitenstaander onder vuur wordt genomen. Ze houden |
| 67 | | niet zo van openbaarheid als het de journalistiek zelf betreft. Dat heeft iets dubbels, want |
| 68 | | enerzijds heeft de ongrijpbaarheid van de macht voor de journalistiek onmiskenbaar een |
| 69 | | functie en anderzijds behoeft die macht kritische controle. |
10 | 70 | | Het is opvallend hoe weinig buitenstaanders zich in Nederland geroepen voelen de |
| 71 | | macht van de journalistiek te ontrafelen. Ik weet ook niet of de communicatie72 |
| 72 | | wetenschappers daartoe de instrumenten hebben, maar ik merk in ieder geval weinig van |
| 73 | | hen. Kranten zijn vaak het onderwerp van proefschriften, maar meestal gaan die over |
| 74 | | onderwerpen uit een ver verleden. Onderzoekers zijn zeer afhankelijk van de |
| 75 | | bereidwilligheid van kranten hun archieven te openen. Er heeft zich echter nog nooit |
| 76 | | iemand bij ons gemeld met het verzoek de prullenmanden te analyseren of mee te kijken |
| 77 | | door ons vergrootglas (ik weet ook niet of wij dat wel zouden toestaan). In Amerika, waar |
| 78 | | de journalistiek wordt beschouwd als een machtig instituut, wordt van dergelijk onderzoek |
| 79 | | beslist meer werk gemaakt. |
11 | 80 | | Een enkele onafhankelijke criticus wil nog wel eens opstaan in een poging de |
| 81 | | journalistieke praktijken aan de orde te stellen, maar meestal wordt hij dan naar een zaaltje |
| 82 | | in de Rode Hoed of de Balie gelokt om onder het mom van een open debat door een leger |
| 83 | | journalisten onschadelijk te worden gemaakt. Ik ben er vaak getuige van geweest en moet |
| 84 | | bekennen dat ik mij er ook schuldig aan heb gemaakt. |
12 | 85 | | Ook de aandacht voor de journalistiek in de media is gering. Hoofdredacties (ook die |
| 86 | | van mijn krant) hebben moeite om onafhankelijk en kritisch te berichten over hun |
| 87 | | vakbroeders en geven dit soort analyses misschien daarom weinig prioriteit. Weekbladen |
| 88 | | stellen er zelden een eer in of beperken zich tot roddels en De Journalist heeft misschien |
| 89 | | wel de ambities, maar niet de middelen. Het is en blijft toch een blad voor vakbroeders. |
13 | 90 | | Hoofdredacteuren houden zich soms even onbereikbaar voor kritische journalisten als |
| 91 | | de koningin. De redactie van een tv-programma over journalistiek klaagde na de eerste |
| 92 | | reeks uitzendingen dat maar weinig collega’s bereid waren voor de camera tekst en uitleg te |
| 93 | | geven. En het is de vraag of de zoveelste poging tot een mediaprogramma een volgend |
| 94 | | seizoen overleeft. Van de landelijke kranten toont de Volkskrant (je moet het soms durven |
| 95 | | zeggen) de meeste openheid. Zijn eerste ombudsman, Jan Kees Hulsbosch, heeft daartoe |
| 96 | | veel bijgedragen. |
14 | 97 | | Zit ik als hoofdredacteur te wachten op de analyse van mijn macht? Misschien wel, |
| 98 | | want degenen die de pers vrezen, voeren een succesvolle strategie om haar macht uit te |
| 99 | | hollen. De journalistiek is ingekapseld in het poldermodel, wordt voortdurend geknepen en |
| 100 | | gekneed door vakkundige masseurs. Zij is geïnstitutionaliseerd, verweven met andere |
| 101 | | machten. Zij verwatert en lijkt daardoor minder in staat de echte maatschappelijke kwesties |
| 102 | | aan te roeren. De pers zou er daarom bij gebaat zijn als haar macht, haar grenzen en |
| 103 | | mogelijkheden voortdurend ter discussie staan omwille van behoud en versterking van haar |
| 104 | | eigenlijke taak: vrij en onafhankelijk andere machten kritisch volgen. |
15 | 105 | | Wat ben ik toch een ijdele domoor die in de valkuil is getrapt! Wie gehoor geeft aan |
| 106 | | de uitnodiging om zijn macht te beschrijven met het gebod die niet te ontkennen, heeft er |
| 107 | | weinig van begrepen. Echte macht, ook de journalistieke, hult zich in nevelen. U mag er |
| 108 | | van alles over dromen, maar u kunt niets aantonen. En u moet zeker niet bij mij zijn. |
| | | |