Background image

terug

De sublieme sigaret

1    Op een tekening van cartoonist Peter van   110 volgens publicist Henk Hofland (in Orde
 Straaten in Het Parool staat een auto dwars bestaat niet) de intrede in de ingewikkelde
 over de weg. Het linkervoorportier staat grotemensenwereld. Volgens hem gaan
 wagenwijd open en de bijrijder hangt tot aan mensen tussen hun twaalfde en achttiende
5 zijn navel uit het autoraam. Hij kijkt naar de roken, omdat ze dan gaan begrijpen dat zij de
 chauffeur, die zijn neus tegen de ruit van een115 strijd met het leven aan moeten gaan, een
 restaurant heeft gedrukt. “En? Mag je er opgave die groter is dan je zomaar aankunt.
 roken?”, vraagt de bijrijder. Volgens hem biedt de tabak bovendien troost
2    Het is een typerende scène. Op de werk- voor de ontoereikendheid van het bestaan en
10 vloer, in restaurants, openbare gebouwen, het besef van de eigen sterfelijkheid. In
 zelfs in de buitenlucht wordt roken vrijwel120 wezen gaat het om eros (liefde) en thanatos
 onmogelijk gemaakt. De nieuwe tabakswet (doodsdrift), om esthetiek en gevaar. Om die
 verbiedt roken in trein, schouwburg, museum, reden noemt Richard Klein de sigaret
 patatzaken en overheidsgebouwen. Ook mag subliem. Door te roken bezweer je de angst
15 er niet meer gerookt worden tijdens pop- voor de dood; de wetenschap dat roken de
 concerten en boven de formicatafeltjes van125 dood dichterbij brengt, draagt aan die
 McDonald’s. Nederland lijkt steeds meer op bezwering bij.
 Amerika: in sommige staten mag je alleen in9    Het idee van de sublieme ervaring is
 eigen huis eens lekker opsteken. ontstaan in de achttiende eeuw. Joachim von
320    Toegegeven: roken is ongezond. Sinds in der Thüsen beschrijft in Het verlangen naar
 1950 de eerste baanbrekende studie130 huivering: over het sublieme, het wrede en
 verscheen, die roken in verband bracht met het unheimliche hoe de Engelse reizigers
 longkanker, heeft de sigaret - zo ze die al destijds tijdens hun Grand Tour naar Italië
 ooit bezat - haar onschuld verloren. Er is de haastje-repje over de Alpen trokken. Deze
25 afgelopen decennia zoveel over de kwalijke worden als afschuwwekkend ervaren. Maar
 gevolgen van tabak en nicotine gepubliceerd,135 aan het eind van de achttiende eeuw zijn de
 dat elke volwassene de risico’s moet kennen. Alpen een toeristische trekpleister geworden;
 Toch sterven in Nederland jaarlijks ze worden zelfs mooi gevonden. Het angst-
 gemiddeld vijfentwintigduizend mensen aan aanjagende van de bergen wordt getemd door
30 de gevolgen van het roken. Het is daarom de angst ervoor in een esthetische beleving
 geen wonder dat de overheid het als haar140 om te zetten: het sublieme. Het sublieme tilt
 plicht ziet roken in de openbare ruimte terug uit boven het middelmatige bestaan en
 te dringen en dat ze de burgers waarschuwt verschaft de moed het op te nemen tegen de
 voor de gezondheidsondermijnende werking schijnbare almacht van de natuur.
35 van de sigaret. Maar het fanatisme waarmee10    Het sublieme vormt een paradox:
 ze de strijd tegen het roken voert, is hiermee145 schoonheid en gevaar gaan samen, evenals
 niet afdoende verklaard. Er is wel meer slecht genot en afkeer. Elke roker vindt roken lekker
 voor de mens, zoals overgewicht, gebrek aan én vies. Hij hoort een stemmetje zeggen dat
 lichaamsbeweging, de Tour de France, hij ermee moet stoppen en juist dat stemmetje
40 uitlaatgassen en te hard werken, maar over verhoogt het genot. Ook de werking van
 deze gezondheidsrisico’s hoor je de overheid150 nicotine is dubbelzinnig. Gebrek aan nicotine
 nauwelijks. Vanwaar die buitensporige wakkert het verlangen ernaar aan: de hartslag
 onverdraagzaamheid jegens de roker? versnelt en de bloeddruk stijgt, het lichaam
4    Volgens Richard Klein, auteur van wordt overvallen door een vage sensatie van
45 Cigarettes are Sublime, een cultuur- en onbehagen en de roker krijgt trek in een
 genotsgeschiedenis van het roken, is het anti-155 sigaret. Vervolgens ‘beloont’ de nicotine het
 rookbeleid van de overheid, onder de dek- lichaam met ontspanning. De roker inhaleert
 mantel van volksgezondheid, simpelweg een tevreden en heeft het gevoel dat hij het gif uit
 uiting van de tijdloze behoefte aan ‘morele zijn lijf jaagt. Sigaretten zijn op deze manier
50 censuur’. Volgens hem zijn rokers het subliem: ze zorgen én voor weerzin én voor
 slachtoffer van puriteinse verboden, die ook160 genot.
 in het verleden periodiek de vrijheid hebben11    Je kunt het rookgedrag ook vanuit
 ingeperkt en genot hebben veroordeeld. Een filosofisch oogpunt bekijken. Verbieden en
 land heeft kennelijk een zondebok nodig. beschikbaar stellen doet denken aan het
555    De westerse overheden kan daarbij enige verhaal van de zondeval. In het paradijs staat
 dubbelhartigheid niet ontzegd worden. Ze165 zowel een boom van het leven als van de
 verbieden wat vrij te verkrijgen is en wat met kennis ‘van goed en kwaad’. God verbiedt de
 geraffineerde marketingmethoden begeerlijk mens hiervan te eten op straffe van de dood.
 wordt gemaakt. Hoewel de schadelijke De Duitse filosoof Rüdiger Safranski legt in
60 effecten van het roken al decennia bekend zijn boek over het kwaad uit dat dit verbod
 zijn bij de overheid, is de sigarettenproductie170 een innerlijke tegenstrijdigheid bevat. Nog
 alleen maar toegenomen. Meer dan de helft voor de mens de verboden vruchten heeft
 van het geld dat de roker voor zijn pakje geproefd, is hij door het verbod al ingewijd in
 betaalt, gaat naar de fiscus, die dit melkkoetje het onderscheid tussen goed en kwaad.
65 uiteraard niet graag slacht. Safranski schrijft: “Als een leven aan gene
6    Intrigerend is ook de vraag waarom175 zijde van goed en kwaad, dus in een onschuld
 miljarden mensen stug doorpaffen, ondanks die van dit onderscheid nog niets weet, áls
 de dodelijke werking van de sigaret. Waarom zo’n paradijselijk leven er al geweest is, dan
 zijn er, ondanks alle ontmoedigings- heeft de mens zijn paradijselijke onschuld
70 campagnes, nauwelijks minder jongeren gaan niet pas verloren toen hij van de boom van de
 roken? Omdat roken verslavend is, zo zou180 kennis at, maar al sinds hem dat werd
 men denken. Maar omdat men met enige verboden.” Zo zet de beschikbaarheid van het
 inspanning kan stoppen met roken, is dat kwaad aan tot het kwaad, zeker als die een
 antwoord toch niet bevredigend. Een betere verlokking - kennis! genot! - in zich draagt.
75 verklaring voor de wereldwijde populariteit12    Het fanatisme van de anti-rookbrigade
 van het roken dient gezocht te worden in het185 spruit voort uit de opvatting dat roken een
 feit dat de sigaret niet zomaar een genot- manifestatie is van het kwaad dat met alle
 middel is. Roken verschaft niet alleen een mogelijke middelen bestreden dient te
 fysieke sensatie, maar het is ook een cultureel worden. De roker heeft van de boom van
80 fenomeen met verschillende dimensies. kennis van het goed en kwaad gesnoept!
7    Op de schilderijen van de Nederlandse190 Maar evenmin als Adam en Eva zich lieten
 zeventiende-eeuwse schilders was de Goudse weerhouden, zal de roker zich laten
 pijp nog een vanitassymbool. Zo vereeuwigde beteugelen. Waarom zou de roker zich door
 Jan Steen een hoerenloper, naast een de overheid moeten laten dwingen tot het
85 lichtekooi op een bed gevlijd. Het stenen leiden van een deugdzaam leven? Waarom
 pijpje slingert als embleem van ijdelheid en195 zouden wij, rokers, niet opkomen voor het
 ledigheid op de grond. In het Europa van de recht op genot, zelfs als dat ongezond is?
 negentiende en twintigste eeuw werden sigaar Voor het recht om onverstandig te zijn, mits
 en sigaret de attributen van het vrijgevochten we daarmee niemand schaden? De ideologie
90 individu. Het zwierig opsteken van een achter het rookverbod is uiterst discutabel.
 sigaret was voor vrouwen een uitdrukking200 Gezond leven is toch geen plicht? Goed leven
 van emancipatie, het teken dat ze het juk van is klaarblijkelijk allereerst zo lang mogelijk
 hun sociale beperkingen van zich afwierpen. leven. Roken zou het kwaad zijn omdat
 Maar bovenal had het roken een sensuele uiteindelijk de dood het kwaad is. Maar
95 betekenis. Hoe hadden Marlene Dietrich en waarom is een onherstelbaar gezond leven te
 Lauren Bacall vamps kunnen worden, als ze205 verkiezen boven een verkort, genotvol leven?
 zich niet in zwoele rookwolken hadden13    Richard Klein heeft gelijk: roken is
 gehuld en het fallische witte staafje niet subliem en een leven zonder het sublieme is
 nonchalant tussen hun lippen had gebungeld? ondraaglijk. De westerse mens dient zijn
100 En James Dean was geen rebel without a bestaan rationeel en utilitair in te richten,
 cause geweest zonder achteloze peuk in de210 maar daarmee is de behoefte om de
 hand. Sigaretten hebben een eigen esthetiek: rationaliteit, dat wat verstandig lijkt, te
 het slanke witte buisje, de gloeiende kegel ondergraven niet verdwenen. En, met
 aan het eind, de omhoog kringelende rook. En verwijzing naar de waarschuwing op de
105 dan de schoonheid van het roken zelf: het nieuwste sigarettenpakjes: niet alleen roken is
 trage gebaar waarmee het staafje naar de215 dodelijk, het leven zelf is dodelijk.
 mond wordt gebracht, de bestudeerde trekjes, 
 het magische ritueel … naar: Xandra Schutte
8    Het roken van de eerste sigaret markeert uit: Vrij Nederland, 10 augustus 2002