Examentrainers

Het Innovatieplatform van premier Balkenende wil dat Nederland tot de kopgroep van de

kenniseconomieën gaat behoren. Volgens Harry Kunneman, hoogleraar sociale theorie en rector

magnificus van de Universiteit voor Humanistiek, worden er verwachtingen geschapen die niet of

slechts ten dele zijn waar te maken.

1			De ontwikkeling van Nederland als					uitgesloten.
			‘kennisland’ staat hoog op de politieke		8			Het is ook een illusie te menen dat
			agenda. In korte tijd is er brede consensus			110		iedereen in gelijke mate zal profiteren van de
			ontstaan over de noodzaak de achterstands-					voortschrijdende technologie. Lang niet
	5		positie van Nederland om te buigen. Neder-					iedereen is vaardig genoeg om mee te komen
			land dient tot de ‘kopgroep’ van innoverende					in de beoogde kenniseconomie. Zij die
			landen te gaan behoren. In Europees verband					moeten afhaken, zullen verworden tot
			zullen de uitgaven voor onderzoek en ont-			115		tweederangsburgers. Uiteindelijk zal de
			wikkeling tussen nu en 2010 verhoogd					samenleving wereldwijd niet vrij zijn van
	10		worden tot 3 procent van het bruto nationaal					maatschappelijke spanningen, veroorzaakt
			product, wat voor Nederland een verhoging					door een nieuwe tweedeling. En de spectacu-
			van ruim 30 procent betekent. Naast onder-					laire groei van wetenschappelijke kennis en
			zoeksinvesteringen door bedrijven gaat het			120		technologische beheersingsmogelijkheden
			vooral om investeringen in bèta-studies die					heeft vooralsnog geen einde gemaakt aan de
	15		bijdragen aan innovaties op gebieden als ICT,					wereldwijde tegenstelling tussen arm en rijk.
			genomics¹ en nanotechnologie²).		9			Daarbovenop zijn er de morele en
2			Merkwaardig is de grote eensgezindheid					existentiële vragen. Wanneer mensen een
			waarmee dit technologiebeleid uitgedragen			125		groot verlies lijden of hun zelfbeeld aan
			wordt. Er kan immers een groot vraagteken					gruzelementen zien vallen of ervaringen van
	20		geplaatst worden bij een belangrijke voor-					onrecht, vernedering en uitsluiting moeten
			onderstelling waarop dit beleid stoelt. In de					verwerken, schiet de technologie tekort; zij
			vele rapporten en artikelen over dit onderwerp					zien zich dan gedwongen om op een heel
			wordt als vanzelfsprekend aangenomen dat er			130		andere manier om te gaan met de vragen die
			een directe koppeling bestaat tussen techno-					het menselijk bestaan oproept. Het gaat
	25		logische innovatie en economische groei aan					daarbij onder andere om het echt toelaten en
			de ene kant en toename van welzijn en					laten doorwerken van een menselijk verlies en
			verbetering van de kwaliteit van leven aan de					om de niet eenvoudige zoektocht naar een
			andere kant. “Innovatie moet, technologie			135		complexer beeld van het eigen bestaan en van
			doet goed”, zo luidt de heilsboodschap.					het menselijk leven, maar ook om een rijkere
3	30		Het zal duidelijk zijn: met het ontwikkelen					taal voor het benoemen van datgene waar het
			van nieuwe kennis en nieuwe technologische					in het leven uiteindelijk om gaat.
			producten wil men de economie vooruit		10			Het uitdijen van onze consumptieve
			helpen. Maar tegelijkertijd wordt de ver-			140		behoeften en alles wat daarbij hoort, dreigt
			wachting gewekt dat door technologische					ons eerder weg te voeren van deze centrale
	35		vernieuwing de levenskwaliteit zal toenemen.					levenskwaliteiten dan dat het ons daar
			De burger krijgt aldus de illusie voor-					dichterbij brengt. Bij deze levenskwaliteiten
			gespiegeld van een bestaan waarin op den duur					denk ik aan ervaringen als vriendschap,
			alle bedreigingen uitgebannen zijn en dat			145		trouw, zorg, intimiteit en emotionele nabij-
			volledig maakbaar is.					heid, maar ook aan kwaliteiten als integriteit,
4	40		In postindustriële samenlevingen als de					maatschappelijke betrokkenheid, moed en
			onze verwachten de mensen dan ook dat de					inspiratie. Al deze kwaliteiten en ervaringen
			kwaliteit van het dagelijks leven steeds meer					liggen voorbij het register van technologische
			zal toenemen door de technologische voor-			150		beheersing en consumptie. Zij brengen kleur
			uitgang op gebieden als medische zorg, wonen,					en diepgang in ons bestaan en dragen bij aan
	45		voeding, communicatie, transport en vrije tijd.					ervaringen van samenhang, verwondering en
			Met andere woorden: we gaan er - al dan niet					hoop. Het zijn deze ervaringen en kwaliteiten
			bewust - van uit dat het bestaan beheersbaar					die uiteindelijk bepalend zijn voor de zin van
			is. Dit vooruitgangsgeloof en de daarmee			155		ons leven. Ze geven inzicht in het bestaan en
			gepaard gaande illusies wortelen in een					zijn traditioneel vooral buiten de exacte
	50		newtoniaans³ ) wereldbeeld. Dat wereldbeeld					wetenschappen te vinden: in kunst en in
			verbreidde zich in de achttiende en negen-					filosofie, in religies en levensbeschouwingen,
			tiende eeuw over bijna alle wetenschappen en					in romans, poëzie en biografieën, en ten slotte
			kreeg in de twintigste eeuw in de meeste			160		in de geesteswetenschappen.
			westerse maatschappijen een dominante		11			De grote vraag is nu, hoe dergelijke
	55		positie. Vandaar het bijna onbegrensde					vormen van menselijke reflectie en levens-
			vertrouwen in de beheersbaarheid van het					kwaliteiten in verbinding te brengen zijn met
			bestaan. Bedrijfsleven en overheid hebben er					de economische en technologische groei-
			een groot commercieel en politiek belang bij			165		dynamiek van postindustriële samenlevingen.
			deze illusie van een maakbare toekomst in					Welnu, wij zouden in Nederland een meer-
	60		stand te houden. De werkelijkheid waarin wij					sporenbeleid moeten voeren. We zouden er
			mensen leven, kan echter nooit geheel door-					niet alleen naar moeten streven een kennis-
			zien en begrepen worden, laat staan dat we als					economie van formaat te worden, maar ook
			Frankenstein4 ) alsmaar kunnen blijven			170		ruimte moeten maken voor ideeën over zin-
			knutselen aan de basiscondities van het leven.					geving binnen de kantoren, laboratoria en
5	65		Het zijn de exacte wetenschappen zelf die					machinekamers van de postindustriële
			de al te naïeve verwachtingen logenstraffen.					vooruitgang. Beleving en emotie zullen in een
			Het is bijvoorbeeld wetenschappelijk vast-					verzadigde consumptiemaatschappij immers
			gesteld dat in allerlei natuurlijke stelsels -			175		op den duur belangrijker worden dan de
			bijvoorbeeld het weer - onder bepaalde					bevrediging van materiële behoeften.
	70		omstandigheden heel kleine, niet exact meet-		12			In deze wederzijdse toenadering van
			bare ontwikkelingen enorm versterkt kunnen					postindustriële productie en consumptie aan
			worden, waardoor ze onvoorspelbare resul-					de ene kant en zingevingsprocessen aan de
			taten kunnen hebben. Een tot de verbeelding			180		andere kant liggen grote kansen besloten.
			sprekend voorbeeld: de vleugelslag van een					De mogelijkheid namelijk om op de nieuwe,
	75		vlinder in een Zuid-Amerikaans oerwoud kan					morele vragen en existentiële uitdagingen een
			uiteindelijk leiden tot een vloedgolf in de					antwoord te vinden. Het gaat om zeer
			noordelijke IJszee. Het gedrag van natuurlijke					concrete vragen. Bijvoorbeeld de vraag naar
			systemen is dikwijls chaotisch en ondoor-			185		een beleidsvisie, gesteld door psychiaters in
			zichtig. Dat geldt voor alle complexe					ons land die onder grote druk staan om een
	80		systemen, en dus ook voor een bijzonder					volledig biologische benadering van de
			interessante categorie: de levende wezens,					menselijke geest te accepteren, maar onder-
			variërend van amoeben tot kreeften en van					tussen in de grote steden met hun handen in
			fruitvliegjes tot mensapen.			190		het haar zitten door de verwevenheid van
6			Met dit vrij recente wetenschappelijk					psychiatrische problemen met maatschappe-
	85		inzicht komt ook de aloude droom van een					lijke achterstandsposities en criminaliteit.
			exacte wetenschap van het menselijk bestaan					Ook zijn er de dilemma’s van wetenschappers
			in een ander licht te staan. Niet alleen mensen					en technici op het gebied van genomics die
			zelf, maar ook beschavingen en samen-			195		via hun werk een heel nieuwe categorie
			levingen zijn complexe en dynamische					morele en existentiële vragen in de wereld
	90		stelsels van wetmatige samenhangen en					brengen, vragen waar velen van hen mee
			chaotische processen, waarbij voortdurend					worstelen.
			nieuwe en onverwachte mogelijkheden ont-		13			In de discussie over de ontwikkeling van
			staan. De opvatting dat een dergelijke weten-			200		Nederland als kennisland zouden daarom
			schap ooit de mens in al zijn biologische,					economische, kentheoretische, politiek-
	95		mentale en sociologische aspecten zal kunnen					morele en existentiële vragen onlosmakelijk
			doorgronden en voorspellen, is niet langer					met elkaar verbonden moeten zijn. Wil die
			houdbaar.					ontwikkeling inderdaad bijdragen aan de
7			Dit betekent natuurlijk niet dat beheers-			205		verbetering van de kwaliteit van ons leven,
			baarheid en voorspelbaarheid geen enkele rol					dan dient het bevorderen van exacte prestaties
	100		meer spelen in de wetenschap van de mens.					samen te gaan met het ontwikkelen van
			Integendeel. De fysieke lengte en het gewicht					nieuwe beddingen voor morele reflectie en het
			van Nederlanders laten zich tamelijk exact					ontwikkelen van een duurzaam en even-
			bepalen en voorspellen. Maar met betrekking			210		wichtig vooruitgangsperspectief.
			tot belangrijke eigenschappen zoals ‘de
	105		geschiktheid van mannen als vader of als					naar: Harry Kunneman
			partner’, zijn beheersbaarheid en voorspel-					uit: Filosofiemagazine, november 2003
			baarheid in de newtoniaanse betekenis geheel

¹ genomics: tak van wetenschap die zich bezighoudt met genetische manipulatie van levende organismen
² nanotechnologie: technologie op microniveau
³ Newton: beroemd natuurkundige uit de zeventiende eeuw; huldigde de opvatting dat het heelal gebaseerd is op wetmatigheden en dat derhalve alles voorspelbaar is
⁴ Frankenstein: verzonnen personage uit een negentiende-eeuwse roman, die op kunstmatige wijze nieuw leven creëerde