Examentrainers

1			De meningsvorming in Nederland is de					ventileren van opvattingen over de meest
			afgelopen jaren zo hevig en heftig van aard,					uiteenlopende kwesties.
			dat de feiten, analyses en achtergronden erbij		8			De democratisering van de menings-
			inschieten. Over van alles en nog wat moet			115		vorming keert zich in zekere zin op een
	5		een mening worden geformuleerd en een ge-					belangrijk punt tegen zichzelf: omdat het
			beurtenis is pas een echte gebeurtenis als er					ventileren van meningen in het algemeen
			in een talkshow een twistgesprek over wordt					buiten de gevestigde partijen en organisaties
			gevoerd. De meningenstrijd kent zijn eigen					plaatsvindt, is de kans dat dit ook maatschap-
			dynamiek: de meningen roepen tegen-			120		pelijke consequenties heeft, immers niet erg
	10		meningen op en voordat je het weet, vergeten					groot. Dat soort meningen is vaak te veel
			de debaters alles om zich heen en gaat het					verbonden met een enkele kwestie en is te
			debat over de debaters, en niet over de zaak					veel het product van een geïndividualiseerd
			zelf.					wereldbeeld. De wereld verander je niet met
2			Nu kun je aanvoeren dat deze vloed van			125		een particuliere mening. Daar is meer voor
	15		meningen veroorzaakt en ook gerechtvaardigd					nodig: een plan, medestanders, een beweging.
			wordt door de turbulente tijden die we door-					Dat wordt achter de personal computer wel
			maken. Die roepen nu eenmaal om menings-					eens vergeten.
			vorming en standpuntbepaling. Du choc des		9			Dat neemt niet weg, dat de uiting van al
			opinions jaillit la vérité. Het is een mooi			130		die particuliere meningen toch een democra-
	20		spreekwoord, en misschien zijn er wel men-					tisch belang kan dienen, zeker als die door de
			sen die inderdaad geloven dat uit de botsing					gevestigde politieke partijen - of door de pers
			der meningen vanzelf een oplossing voort-					- volstrekt genegeerd worden. Recentelijk
			komt, bijvoorbeeld op grond van een half-					stonden nieuwkomers in de politiek in de
			begrepen idee over de onbereikbaarheid van			135		belangstelling die zulke meningen verzame-
	25		objectiviteit, of met de vage notie in het					len en velen tot het inzicht brengen dat hun
			achterhoofd dat de feitelijke werkelijkheid					persoonlijke onlustgevoelens wel degelijk
			alleen maar bestaat dankzij de opvattingen					ook als een invloedrijke mening kunnen
			die de mensen erover hebben. Fenomenologie					gelden - via de macht van het getal. In het
			van lik-m’n-vestje en voor het maatschappe-			140		huidige postideologische tijdperk zullen we
	30		lijk debat geen bruikbaar uitgangspunt.					dat vaker gaan zien: politieke entrepreneurs
3			Wie de opiniepagina’s leest, de talkshows					die als opkopers van loslopende meningen
			volgt en naar de praatradio luistert, komt al					optreden en die deze omsmeden tot collectief
			snel tot een andere conclusie: al die stand-					gedachtegoed. Tot voor kort slaagden de
			punten,al die mensen die door elkaar heen			145		gevestigde partijen er redelijk in afwijkende
	35		praten - het levert vaak geen inzicht, maar					meningen buiten het bestel te houden, maar
			eerder verwarring op. Het maatschappelijk					populisten hebben laten zien hoe ‘inbraak-
			debat maakt geen vorderingen, maar frag-					gevoelig’ dat bestel kan zijn.
			menteert,polariseert en tot een conclusie		10			Al eerder noemde ik de media. Zij vormen
			komt het al helemaal niet.			150		het belangrijkste platform van de menings-
4	40		Hoe komt dat? Waardoor zijn er zoveel					vorming, maar ze vervullen daarin tegelijker-
			meningen en is er zo weinig resultaat? Het					tijd ook een aanjagende rol. Feiten worden op
			lijkt me dat dit allereerst komt door de indivi-					het televisiescherm over het algemeen saai
			dualisering van de meningsvorming. Nu					gevonden. Bij feiten lopen de kijkers weg.
			kerken, politieke partijen en andere maat-			155		Feiten moet je interpreteren, inbedden in een
	45		schappelijke organisaties er steeds minder in					context die ze betekenis geeft. Dat is niet ge-
			slagen hun kijk op de wereld ingang te doen					makkelijk, zeker niet als de gebeurtenissen
			vinden, doen de burgers het zonder de samen-					verwarrend zijn of veel emoties oproepen.
			hangende wereldbeschouwing die bij zo’n					Ook de media hebben, net als de lezers en de
			overtuiging hoort. Ze willen het graag zelf			160		kijkers, te maken met de ontzuiling¹. Bij de
	50		uitzoeken. Ze vallen niet terug op de beproef-					interpretatie en duiding zijn de vertrouwde
			de denkschema’s van de verzuiling,					denkschema’s niet meer beschikbaar, dus
			maar gaan af op hun eigen gevoelens en sym-					waar is het houvast? Wat is het criterium?
			pathieën. Omdat die gevoelens en voorkeuren		11			In de journalistiek zijn voor dit probleem
			minder georganiseerd zijn dan vroeger en			165		twee bedenkelijke oplossingen bedacht. De
	55		niet, zoals voorheen, in een helder systeem					eerste is het georganiseerde wantrouwen in
			ondergebracht, is de meningsvorming nu					het gezag. In een interview met een gezags-
			persoonlijker, emotioneler en valt die veelal					drager gaat de interviewer veelal uit van
			samen met de eigen belevingswereld.					misleiding of bedrog door die autoriteit, de
5			Natuurlijk zijn er bakens in deze zee van			170		geïnterviewde bereidt zich voor op een ge-
	60		meningen: een leger van freelance opinie-					vecht waarin de interviewer de beste kansen
			makers, columnisten en talkshowgasten biedt					heeft. Gevolg: een geprikkelde, polemische
			in de media zijn kijk op de werkelijkheid aan.					stemming, een klimaat waarin politieke
			Maar ook zij opereren op persoonlijke titel.					kwesties snel persoonlijke kwesties worden
			Uit hun optreden blijkt dat een mening vooral			175		en waarin opinies en beeldvorming de toon
	65		een strikt individuele aangelegenheid is, een					aangeven. Het is hier gelukkig nog niet zo erg
			persoonlijke kwestie. Een vorm van zelf-					als in de Verenigde Staten. Toch zijn ook op
			expressie dus, het liefst origineel verwoord.					de Nederlandse televisieschermen daarvan al
			Meningen veroorzaken tegenmeningen en een					voorbeelden te zien: wie regelmatig praat-
			opiniemaker die zich van harte aansluit bij			180		programma’s en actualiteitenrubrieken volgt,
	70		een vorige spreker, is een zeer zeldzame ver-					weet welke kant het kan uitgaan.
			schijning. Wie veel columns leest, kent dat		12			Die verschuiving naar meningen en
			verschijnsel. De meeste columnisten zijn					opinies wordt nog versterkt door een tweede
			vooral met elkaar in debat en vormen zo een					strategie. Om te voorkomen dat de krant of
			constellatie, die de socioloog Bram Kempers			185		het actualiteitenprogramma in het post-
	75		eens een ‘polemisch verbond’ heeft genoemd:					ideologische tijdperk kleurloos zou worden,
			een groep van tegenstrevers die op elkaar is					is er heel wat ruimte gereserveerd voor
			aangewezen om het vak te kunnen uitoefenen.					buitenstaanders die op persoonlijke titel hun
6			De individualisering van de menings-					mening over de wereld geven. Zo zijn er
			vorming wordt nog eens versterkt, doordat			190		gesproken en geschreven columns, opinie-
	80		die meningen doorgaans over personen gaan.					pagina’s, ingezonden brieven, discussiefora
			Structuren en onderliggende maatschappe-					op de website, interviews en twistgesprekken.
			lijke ontwikkelingen zijn veel minder toegan-					Die remedie is door vrijwel alle media om-
			kelijk en krijgen daardoor minder aandacht.					helsd, met als gevolg dat je geen pagina kunt
			In plaats daarvan wordt er naar hartelust			195		omslaan, geen radio of televisie kunt aanzet-
	85		gepsychologiseerd, gaan oprispingen de					ten, of je stuit wel op iemand die zijn mening
			plaats van argumenten innemen en worden					geeft.
			politici niet op hun denkbeelden, maar op hun		13			Het moge duidelijk zijn: de intensivering
			performance afgerekend. De individualisering					van de meningsvorming leidt niet tot meer
			van de meningsvorming leidt dus tot een per-			200		inzicht. Integendeel, de persoonlijke toon die
	90		soonlijk en smal maatschappelijk debat. Dat					in veel commentaren doorklinkt, werkt
			de debaters zich niet meer laten leiden door					polariserend en het geïndividualiseerde
			een ideologie is een winstpunt, maar er zou					perspectief van de meningsvormers vormt
			pas echt vooruitgang zijn geboekt als zij					geen bijdrage aan het vinden van oplossingen.
			vervolgens hadden gekozen voor een sociolo-			205		Dat is jammer, want ooit leefde het idee dat
	95		gische in plaats van een psychologische					uit de botsing der meningen juist iets goeds
			invalshoek. Voor een maatschappelijk debat					zou voortkomen. Meningen zijn de plaats van
			vormen de eigen beleving en het persoonlijke					de feiten gaan innemen. Klassieke journalis-
			gevoel een uitgangspunt van beperkte waarde.					tieke taken als beschrijving, analyse en ver-
			Als die vervolgens ook nog eens verabsolu-			210		klaring verliezen het van vlot geformuleerde
	100		teerd worden, zijn de gevolgen desastreus.					meningen en opinies.
7			Ook de democratisering van de menings-		14			Wat is eraan te doen? Een verbod op
			vorming vormt een oorzaak van de overvloed					publieke meningsvorming? Dat is natuurlijk
			aan meningen. Het gaat hier om de emancipa-					een absurde gedachte. Maar zouden er mis-
			tie van het volksgevoel. Je hoeft geen profes-			215		schien iets minder door elkaar kakelende
	105		sor meer te zijn om een mening te hebben en					studiogasten kunnen komen? Wat minder
			een mening gebaseerd op wetenschappelijke					straatinterviews? Wat minder columns waarin
			waarneming is nu evenveel waard als een					de persoonlijke ervaring wordt uitvergroot tot
			mening die op een verzameling indrukken					de maat van alle dingen? Wat meer mensen
			berust. Op internet, bijvoorbeeld, heeft			220		die mogen uitpraten? En zou er af en toe een
	110		iedereen een potentieel miljoenenpubliek, en					journalist mogen uitzoeken hoe het werkelijk
			dat blijkt een krachtige stimulans voor het					zit? Dan komen die meningen later wel.

naar: Warna Oosterbaan (socioloog en redacteur van NRC, bijzonder hoogleraar journalistiek
en samenleving aan de Erasmus Universiteit)
uit: NRC Handelsblad, 23 december 2004

¹ ontzuiling: een einde maken aan het verschijnsel dat de maatschappij uiteenvalt in scherp gescheiden kerkelijk-politieke belangengroepen, het verdwijnen van de verzuiling