Background image

terug

Het juk van de vrijheid

Het juk van de vrijheid

1    Voor de advocaat is vrijheid: “In    met anderen. Ik ben vader. Ik ben lid
 een vliegtuig stappen naar een verre van de vakbond. Ik ben vrijwilliger.
 bestemming als ik dat wil.” Voor het8145    Deze verbondenheid zien we
 jongetje is vrijheid dat je zomaar in terug in twee idealen van de leuze
5 bomen mag klimmen. De postbode van de Franse revolutie: gelijkheid en
 associeert vrijheid met de postduif: broederschap. Gelijkheid is een voor-
 “Dat ik overal mag vliegen.” Als je waarde voor vrijheid voor iedereen.
 mensen vraagt wat vrijheid voor hen150 Aanhangers van de vrije markt
 betekent, krijg je heel verschillende wimpelen dat weg met het argument
10 antwoorden. Maar in die antwoorden dat ongelijkheid goed is voor de
 zit wel een patroon. Vrijheid is bevrijd economie en dat daar uiteindelijk ook
 zijn van regels en bemoeizucht van de mensen aan de onderkant van de
 anderen. Deze visie op vrijheid is niet155 samenleving van profiteren: wordt er
 onschuldig en heeft grote maat- niets verdiend, dan valt er ook niets
15 schappelijke gevolgen. Het is een te verdelen. Internationaal vergelij-
 individualistische opvatting van vrij- kend onderzoek laat echter zien dat
 heid, waarin andere mensen al snel er geen verband is tussen de mate
 gezien worden als een bedreiging160 van inkomensongelijkheid en econo-
 van de eigen vrijheid. In zo’n mische groei. Wel is het zo dat een
20 individualistische opvatting van economie met volledige gelijkheid
 vrijheid zijn we volledig verantwoor- slecht is voor de motivatie van de
 delijk voor ons eigen bestaan en burgers om te ondernemen. Het is
 daarmee voor de keuzes die we165 echter een denkfout om daaruit te
 maken. Maximale vrijheid levert zo concluderen dat meer ongelijkheid
25 ook stress en faalangst op. leidt tot meer economische groei. De
2    Een prachtige illustratie van deze economische voordelen van ongelijk-
 paradox van de vrijheid is de aan- heid zijn dus een mythe, de sociale
 schaf van een nieuwe spijkerbroek.170 nadelen zijn daarentegen reëel.
 De keuze is duizelingwekkend. Je Wereldwijd zijn er cijfers verzameld
30 kan kiezen uit talloos veel modellen over tienerzwangerschap, levens-
 (rits of knopen, raw denim of stone verwachting, moorden, obesitas en
 washed, slim fit, regular fit en ga zo onderwijsprestaties in verschillende
 maar door). Uiteindelijk koop je een175 landen. Het blijkt dat de mate van
 broek die beter zit dan ooit tevoren. inkomensgelijkheid doorslaggevend
35 Toch ben je niet gelukkig. Omdat je is voor succes of geen succes.
 zo veel keuze had, ben je bang dat je9    We kunnen alleen kiezen voor
 de perfecte broek hebt gemist. Wat meer gelijkheid als we ons met elkaar
 overheerst, is niet de winst ten180 verbonden voelen. En zoals we heb-
 opzichte van wat je had, maar het ben gezien is dat met onze keuze
40 verlies ten opzichte van wat je had voor een heel individualistische op-
 kunnen krijgen. We zijn van onze vatting van vrijheid lastig. Waarom
 toegenomen vrijheid niet gelukkiger zouden we ons om elkaar bekomme-
 geworden. Ze verlamt mensen.185 ren? Veel mensen denken dat gelo-
3    De angst om verkeerde keuzes te ven in broederschap naïef is. Mensen
45 maken speelt niet alleen bij triviale zijn toch egoïstische wezens die
 zaken als de aanschaf van een alleen hun eigen belang nastreven?
 spijkerbroek. Die angst steekt ook de Nieuwe wetenschappelijke inzichten
 kop op bij het kiezen van een studie,190 leren ons dat dit beeld niet klopt.
 het kiezen van een partner, het Mensen zijn juist groepsdieren.
50 krijgen van kinderen. Dit leidt tot Hersenonderzoek laat zien dat
 uitstelgedrag. We willen alle opties mensen pijn ervaren als ze worden
 openhouden. Vrijheid is dan niet buitengesloten. Het onderzoek laat
 doen wat je wilt, maar de mogelijk-195 ook zien dat sociaal gedrag besmet-
 heid openhouden om later te doen telijk is. Als anderen aardig zijn, zijn
55 wat je wilt. Maar dat later wordt wij dat ook.
 steeds later. Wat zich hier wreekt, is10    Dit betekent niet dat broeder-
 dat iets te kiezen hebben, wordt schap vanzelf ontstaat. De meeste
 gezien als vrijheid, maar gekozen200 mensen stellen zich sociaal op, maar
 hebben, voelt als een verplichting. niet alleen goed gedrag blijkt
60 Dan zit je vast aan de gevolgen van besmettelijk te zijn, slecht gedrag
 je keuzes. Dan heb je een studie ook. Zodra mensen vermoeden dat
 gekozen. Dan heb je een baan. Dan anderen de boel flessen, zijn ze niet
 ben je getrouwd. Dan heb je kinde-205 meer bereid om zichzelf sociaal op te
 ren. De vrijheid van vandaag is de stellen. Deze uitkomst is van groot
65 verplichting van morgen. Op deze belang voor de inrichting van de
 manier is het begrip vrijheid ge- samenleving. In een grootschalige,
 definieerd. bureaucratische organisatie als onze
4    Om te begrijpen hoe het kan dat210 samenleving overheerst eerder het
 vrijheid ook een last geworden is, wantrouwen dan het vertrouwen:
70 duiken we de geschiedenis in. Bij mensen hebben het idee dat de on-
 vrijheid moeten veel mensen altijd persoonlijke instituties geen recht
 denken aan het einde van de Tweede doen aan hun omstandigheden en
 Wereldoorlog. Maar na de bevrijding215 vrezen bovendien dat anderen erin
 van de Duitsers volgen nog vele slagen misbruik te maken van de
75 bevrijdingen waarbij de persoonlijke voorzieningen. Het is daarom nood-
 vrijheid steeds meer centraal staat. In zakelijk om het potentieel voor broe-
 de jaren zestig en zeventig komen derschap op een andere manier te
 jongeren in opstand tegen de betutte-220 mobiliseren. Het is moeilijker om ver-
 ling door ouders. Ze willen zich be- trouwen te hebben in vreemden dan
80 vrijden van knellende tradities en een in mensen die je kent. Een beroep op
 bekrompen moraal. Ze willen laten broederschap werkt daarom niet in
 zien wie ze zijn en zich bevrijden van grootschalige verbanden. De bereid-
 de bedilzucht van de gevestigde225 heid om iets voor elkaar te doen,
 orde. Ze willen zich bevrijden, zelfs neemt juist toe in kleinschalige
  verbanden.
85 van het arbeidsethos en van de11    Net als vrijheid en gelijkheid
 commercie. Elke bemoeienis van heeft ook broederschap een scha-
 buiten geldt als een inbreuk op de230 duwkant. Broederschap kan leiden
 individuele vrijheid. tot dwingend conformisme waardoor
5    Dit radicale vrijheidsbegrip werd op den duur andersdenkenden kun-
90 geïnspireerd door denkers zoals nen worden uitgesloten. De neiging
 Jean-Paul Sartre. Hij stelt dat als om vooral iets over te hebben voor
 God niet bestaat de mens vrij is in de235 mensen die je kunt vertrouwen en die
 keuzes die hij maakt. Maar dat be- op je lijken, kan ontaarden in groeps-
 tekent ook dat de mens volledig vorming. Broederschap wordt dan
95 verantwoordelijk is voor de gevolgen gevoed met vijandigheid tegen
 van die keuzes, zowel voor zichzelf buitenstaanders. Het is de harde
 als voor de mensheid als geheel. Hij240 achterkant van de onderlinge saam-
 moet daarom zijn vrijheid vertalen in horigheid. Het is daarom van belang
 actie voor de mensheid. Sartre wordt om geen van de idealen te verabso-
100 daarmee niet alleen een profeet van luteren. Opgelegd conformisme tast
 de revolutie, maar hij zadelt mensen de vrijheid aan. Vijanddenken tast de
 ook op met een loodzwaar vrijheids-245 gelijkheid aan.
 begrip. Als het misgaat, kunnen we12    In de Franse revolutie was
 de verantwoordelijkheid op niemand ‘Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap’
105 anders afschuiven en zijn we zelf niet voor niets één leuze. Het ene
 to blame. De groei van het aantal ideaal kon niet zonder het andere.
 mensen met depressieve klachten250 Het gaat altijd om het streven naar
 heeft te maken met de opkomst van een balans tussen de drie idealen.
 dit loodzware vrijheidsbegrip. Maar vandaag de dag is een indivi-
110 Mensen dreigen aan hun eigen hoge dualistische opvatting van vrijheid
 verwachtingen ten onder te gaan. dominant. Dat is ten koste gegaan
6    Het vrijheidsbegrip waarin de255 van gelijkheid en broederschap. Zo
 mens zich loszingt van zijn omgeving hebben we een samenleving ge-
 past ook wonderwel bij het idee van creëerd waarin vrijheid leidt tot
115 de homo economicus die alleen zijn stress, faalangst en wantrouwen.
 eigen belang nastreeft. In de ideolo- Waarin vrijheid vooral de vrijheid van
 gie van de vrije markt bakt de bakker260 de sterksten is. Waarin gelijkheid
 geen brood uit caritas, maar om daar wordt gezien als een overbodige luxe
 zelf aan te verdienen. De onzichtbare en waar broederschap iets is voor
120 hand van de vrije markt zorgt ervoor naïeve sukkels. Het is ook een
 dat de mens in zijn streven om zijn samenleving die op gespannen voet
 eigen belang te dienen ook het alge-265 staat met de menselijke aard, want
 mene belang dient. Maar deze inter- mensen zijn groepsdieren. Wat we
 pretatie van het vrijemarktdenken met onze individualistische vrijheids-
125 heeft ook een keerzijde. De vrije opvatting ook opgeven, is het idee
 markt leidt namelijk gemakkelijk tot van een collectieve lotsbestemming.
 weinig winnaars en veel verliezers.270 We zien onszelf als meester over ons
 Zo wordt vrijheid de vrijheid van de eigen bestaan, maar beschouwen de
 sterksten. wereld als een onveranderlijk ge-
7130    Om weerwerk te bieden aan de geven. Dat is een enorme vrijwillige
 schaduwkanten van onze vrijheids-, beperking van onze vrijheid. Het
 liefde, zoals de stress en de faal-275 moet daarom mogelijk zijn om een
 angst, moeten we op zoek naar een samenleving te creëren met meer
 andere vrijheidsopvatting, namelijk vrijheid, gelijkheid en broederschap.
135 de opvatting die vrijheid aan identiteit Een samenleving waarin mensen
 koppelt. Vrijheid is de mogelijkheid beseffen dat ze anderen nodig heb-
 om je identiteit tot uitdrukking te280 ben om te worden wie ze willen zijn.
 brengen. Wie vrijheid koppelt aan 
 identiteit neemt afstand van de    naar: Pieter Hilhorst
140 individualistische opvatting van vrij-    uit: De Groene Amsterdammer,
 heid. Mensen drukken hun identiteit    18 april 2012
 immers uit door hun verbindingen