Michaël Zeeman, publicist en presentator van een literair tv-programma, heeft
herhaaldelijk zijn mening gegeven over de tendens tot nivellering op het gebied van cultuur
en educatie. In het essay 'De verkwanseling van het gelijkheidsideaal' (De Groene
Amsterdammer, 6 juli 2002) schrijft Pieter van Os dat het gelijkheidsstreven in Nederland
de laatste jaren minder sterk aanwezig is dan intellectuelen zoals Zeeman denken. Van Os
ziet dit gelijkheidsideaal als een belangrijke verworvenheid van de westerse cultuur.
Onderstaande tekst is een bewerking van Zeemans reactie op het artikel van Van Os.
1 | Er zijn tal van lijstjes met nobele beginsel- | 7 | Natuurlijk kan een kunstwerk naar iets uit de | |||||
verklaringen waar een mens blindelings zijn | maatschappelijke werkelijkheid verwijzen. Maar | |||||||
handtekening onder kan zetten. Daar hoef je niet | dat laat onverlet dat deze voorstelling van iets | |||||||
idealistisch voor te zijn of romantisch, niet | maatschappelijks een kunstwerkis en over dat | |||||||
5 | enthousiast en niet naïef, je hoeft er zelfs niet links | 95 | kunstwerk valt te praten. Zodra je dat doet, merk je | |||||
voor te zijn of intellectueel en al helemaal geen | dat het ene kunstwerk anders en overtuigender is | |||||||
'linkse intellectueel'. Een beginselverklaring van | dan het andere: de verschillen vallen je op - en wie | |||||||
dat type is "Vrijheid, gelijkheid, en broederschap", | het over verschillen heeft, heeft het niet over | |||||||
het programma van de Franse Revolutie: mee eens, | gelijkheid en zeker niet over gelijkstelling. | |||||||
10 | zeker zolang je niet hoeft uit te leggen wat je | 8 | 100 | Mij interesseren de verschillen en het is mij te | ||||
ermee bedoelt. Maar wat zegt instemmen met | gemakkelijk dat te bestempelen als heimwee naar | |||||||
'vrijheid, gelijkheid en broederschap' als niet | hiërarchisch denken of het af te doen als symptoom | |||||||
nader wordt aangegeven wat die begrippen | van een cultuurpessimisme vol heimwee naar de | |||||||
betekenen en hoe ze zich onderling verhouden? | tijd dat door iedereen een vanzelfsprekend verschil | |||||||
2 | 15 | Zodra je de vraag naar de verhouding tussen die | 105 | tussen 'hogere' en 'lagere' vormen van cultuur | ||||
drie stelt, blijkt er iets te wrikken: wie bijvoorbeeld | werd ervaren. Ik verlang nergens naar terug, want | |||||||
broederschap zou nastreven, zou zich genoodzaakt | zonder de bewegingen van emancipatie en | |||||||
zien het gangbare vrijheidsideaal in te perken. | individualisering van de afgelopen halve eeuw en, | |||||||
Broederschap brengt verplichtingen met zich mee | iets ruimer bemeten, de afgelopen paar honderd | |||||||
20 | en dat is nu precies wat de vrijheidsnastrevers niet | 110 | jaar, had ik vermoedelijk niet kunnen doen wat ik | |||||
willen. En wie op vrijheid uit is, kan zich even niet | doe. Wat cultuur betreft, ik geloof niet dat het zin- | |||||||
alles gelegen laten liggen aan gelijkheid, want | vol is nog langer over 'hogere' en 'lagere' cultuur | |||||||
gelijkheid vereist van sommigen meer opofferings- | te spreken - er bestaan louter nog mengvormen -, | |||||||
gezindheid dan van anderen. Wie voor alle drie | maar wel dat het belangrijk is te onderzoeken en te | |||||||
25 | tekent, tekent voor een probleem. Maar ook wie | 115 | onderwijzen waarom het ene boek beter, belang- | |||||
zich sterk maakt voor het gelijkheidsideaal alleen, | wekkender en, jawel, mooier is dan het andere. | |||||||
komt in moeilijkheden. | 9 | Dat leidt tot een canon en niet tot gezever over | ||||||
3 | Ons maatschappelijk en politiek gelijkheids- | wat een canon eigenlijk is en waarom die canon het | ||||||
begrip heeft in de eerste plaats betrekking op | instrument is om de onderliggende bevolkings- | |||||||
30 | gelijkwaardigheid. In de rechtszaal bijvoorbeeld | 120 | groepen eronder te houden. Die canon en het | |||||
passen we algemene rechtsregels toe, maar wegen | bestaan ervan weerspreken de opvatting dat alles | |||||||
we individuele omstandigheden. Strikt gelijke | hetzelfde is, maar erkennen de gelijkwaardigheid | |||||||
behandeling zou de rechtspraak tot een administra- | vanuit het besef dat elk kunstwerk het verdient om | |||||||
tieve aangelegenheid maken: gelijke vergrijpen, | als een uniek verschijnsel beoordeeld te worden. | |||||||
35 | gelijke sancties. Omdat mensen voor de rechter | 125 | Het bestaansrecht, ja, de noodzaak van de canon | |||||
gelijkwaardig zijn, houdt deze juist rekening met | moet worden verdedigd, omdat gelijkwaardigheid | |||||||
verschillen in onder meer de omstandigheden. | pas mogelijk is als verschillen in artistieke | |||||||
Gelijkwaardigis niet hetzelfde als gelijk. | kwaliteit worden erkend. | |||||||
4 | In het Nederland van de jaren zestig streefde | 10 | Ook op sociaal gebied is het streven naar | |||||
40 | men naar emancipatie en individualisering. In de | 130 | gelijkheid bedenkelijk. Vrijheid voor iedereen is | |||||
jaren daarna is het gelijkheidsideaal allengs uit- | pas in gelijke mate mogelijk als de burgers zichzelf | |||||||
gegroeid tot een ideaal van gelijkstelling; de | beheersen ter wille van de vrijheid van anderen, als | |||||||
verschillen tussen mensen en vooral de verschillen | men zelf dus grenzen in acht neemt. Het gelijk- | |||||||
tussen allerlei uitingen van kunst en cultuur | heidsgeloof is echter geen product van nadenken | |||||||
45 | werden niet langer onderkend. De culturele | 135 | over de verhouding tussen vrijheid en gelijkheid, | |||||
component van het gelijkheidsideaal is immers het | maar een uitvloeisel van de huidige neiging om alle | |||||||
streven naar gelijkstelling van alle uitingen en | normen en waarden te relativeren. Alle relativisme | |||||||
instrumenten van cultuur, of het nu om de media, | is in wezen cynisch: het hecht nergens meer aan en | |||||||
het onderwijs of de instituties van de kunst gaat, | het gelooft vooral ook niet in zichzelf. Als alles | |||||||
50 | om het nieuws, het lespakket of de literatuur. | 140 | hetzelfde is, doet niets er meer toe. | |||||
5 | Deze opvatting is het duidelijkst verwoord door | 11 | Nergens wordt het betrekkelijke van gelijkheid | |||||
de spraakmakende socioloog Pierre Bourdieu en | beter zichtbaar dan in het onderwijs: wat je ook | |||||||
zijn Nederlandse vertegenwoordiger, hoogleraar | vindt van het doel van het onderwijs en hoe je het | |||||||
Abram de Swaan. Smaak en schoonheid, waarde en | onderwijsaanbod ook samenstelt, in laatste | |||||||
55 | interesse staan niet op zichzelf, maar zijn | 145 | instantie moet - met de woorden van Bint, de | |||||
producten van maatschappelijke ontwikkelingen. | schooldirecteur uit de gelijknamige novelle van | |||||||
Het is iemands maatschappelijke klasse die uit- | Bordewijk - "de leraar niet dalen, maar de leerling | |||||||
maakt wat hij mooi of lelijk, belangrijk of onbe- | klimmen". De verhoudingen zijn ongelijk. | |||||||
langrijk vindt. En het is natuurlijk de heersende | Ons onderwijs echter streeft niet naar een vooraf | |||||||
60 | klasse die cultuur, onderwijs en media gebruikt om | 150 | bepaald, optimaal niveau maar richt zich op de | |||||
haar overtuigingen op te leggen aan anderen. | gemiddelde leerling, met het gevolg dat de | |||||||
Kortom, de elite bepaalt hoe de culturele canon1) | kwaliteit van ons onderwijs achteruitholt. Het | |||||||
eruitziet. Wie de sociale emancipatie een goed hart | egalitarisme - dat wil zeggen het streven naar | |||||||
toedraagt, moet in de eerste plaats de maatschap- | maatschappelijke gelijkheid - en het cultuur- | |||||||
65 | pelijke verhoudingen die haar belemmeren aan- | 155 | relativisme, ze dragen de bibliotheek en het | |||||
pakken. Daarom zou de canon gerelativeerd en | museum leeg, hollen het onderwijs uit, juist op het | |||||||
liefst afgeschaft moeten worden. | moment dat grote nieuwe groepen er toegang toe | |||||||
6 | De theorie van deze sociologen lijkt aardig, | krijgen. Alle moeite voor niets. | ||||||
maar klopt niet. Want dat een betrekkelijk kleine | 12 | Als het ideaal van gelijkheid zich in Nederland | ||||||
70 | elite op intellectueel en cultureel gebied de dienst | 160 | blijft manifesteren als het streven verschillen | |||||
uitmaakt, is slechts één aspect van de kwestie. Zij | tussen mensen te verdoezelen en het belang van | |||||||
veronachtzamen de inhoudelijke kant: de kennis, | maatschappelijke of culturele normen te ont- | |||||||
kunst en informatie zelf. Maatschappijkritische | kennen, zal het uiteindelijk de ongelijkheid | |||||||
wetenschappers uit de jaren zestig en zeventig | bevorderen. Iedereen is gelijk, in het onderwijs | |||||||
75 | hebben voldoende duidelijk gemaakt hoezeer | 165 | negeren we daarom de verschillen tussen leerlingen | |||||
kennis, schoonheid en informatie worden beïnvloed | en gaan we af op de gemiddelde leerling, waardoor | |||||||
door maatschappelijke, politieke en ideologische | zowel de goede als de zwakke leerlingen tekort | |||||||
omstandigheden. Maar 'beïnvloed worden door' is | wordt gedaan. Het resultaat is dat op de scholen het | |||||||
niet hetzelfde als 'identiek zijn aan'. Er is in de | niveau omlaag gaat. Dat geldt in versterkte mate | |||||||
80 | jaren zestig en zeventig veel geschreven over de | 170 | voor 'zwarte' scholen, waar veel leerlingen | |||||
omstandigheden waaronder Isaac Newton de | onderwijsachterstand hebben. Goed opgeleide | |||||||
wetten van de zwaartekracht kon opstellen, maar | ouders halen hun kinderen van die scholen af, de | |||||||
aan alle sociale, politieke en psychoanalytische | leerlingen die achterblijven, worden in een spiraal | |||||||
theorieën die verklaren dat juist Newton op deze | van achterstand en niveaudaling neerwaarts | |||||||
85 | natuurwet is gekomen, laat de zwaartekracht zelf | 175 | getrokken. Het is de gruwelijke consequentie van | |||||
zich niets gelegen liggen. Zo is het ook met kunst | het egalitarisme. | |||||||
en literatuur: alle mogelijke maatschappelijke | ||||||||
invloeden ten spijt, kunnen schilderijen en | naar: Michaël Zeeman | |||||||
gedichten op zichzelf al dan niet mooi of | uit: de Groene Amsterdammer, 31 augustus 2002 | |||||||
90 | interessant zijn. |