Background image

terug

Als alles hetzelfde is, doet niets er meer toe

Michaël Zeeman, publicist en presentator van een literair tv-programma, heeft
herhaaldelijk zijn mening gegeven over de tendens tot nivellering op het gebied van cultuur
en educatie. In het essay 'De verkwanseling van het gelijkheidsideaal' (De Groene
Amsterdammer, 6 juli 2002) schrijft Pieter van Os dat het gelijkheidsstreven in Nederland
de laatste jaren minder sterk aanwezig is dan intellectuelen zoals Zeeman denken. Van Os
ziet dit gelijkheidsideaal als een belangrijke verworvenheid van de westerse cultuur.
Onderstaande tekst is een bewerking van Zeemans reactie op het artikel van Van Os.

Als alles hetzelfde is, doet niets er meer toe

1 Er zijn tal van lijstjes met nobele beginsel-   7 Natuurlijk kan een kunstwerk naar iets uit de
 verklaringen waar een mens blindelings zijn maatschappelijke werkelijkheid verwijzen. Maar
 handtekening onder kan zetten. Daar hoef je niet dat laat onverlet dat deze voorstelling van iets
 idealistisch voor te zijn of romantisch, niet maatschappelijks een kunstwerkis en over dat
5 enthousiast en niet naïef, je hoeft er zelfs niet links95 kunstwerk valt te praten. Zodra je dat doet, merk je
 voor te zijn of intellectueel en al helemaal geen dat het ene kunstwerk anders en overtuigender is
 'linkse intellectueel'. Een beginselverklaring van dan het andere: de verschillen vallen je op - en wie
 dat type is "Vrijheid, gelijkheid, en broederschap", het over verschillen heeft, heeft het niet over
 het programma van de Franse Revolutie: mee eens, gelijkheid en zeker niet over gelijkstelling.
10 zeker zolang je niet hoeft uit te leggen wat je8100 Mij interesseren de verschillen en het is mij te
 ermee bedoelt. Maar wat zegt instemmen met gemakkelijk dat te bestempelen als heimwee naar
 'vrijheid, gelijkheid en broederschap' als niet hiërarchisch denken of het af te doen als symptoom
 nader wordt aangegeven wat die begrippen van een cultuurpessimisme vol heimwee naar de
 betekenen en hoe ze zich onderling verhouden? tijd dat door iedereen een vanzelfsprekend verschil
215 Zodra je de vraag naar de verhouding tussen die105 tussen 'hogere' en 'lagere' vormen van cultuur
 drie stelt, blijkt er iets te wrikken: wie bijvoorbeeld werd ervaren. Ik verlang nergens naar terug, want
 broederschap zou nastreven, zou zich genoodzaakt zonder de bewegingen van emancipatie en
 zien het gangbare vrijheidsideaal in te perken. individualisering van de afgelopen halve eeuw en,
 Broederschap brengt verplichtingen met zich mee iets ruimer bemeten, de afgelopen paar honderd
20 en dat is nu precies wat de vrijheidsnastrevers niet110 jaar, had ik vermoedelijk niet kunnen doen wat ik
 willen. En wie op vrijheid uit is, kan zich even niet doe. Wat cultuur betreft, ik geloof niet dat het zin-
 alles gelegen laten liggen aan gelijkheid, want vol is nog langer over 'hogere' en 'lagere' cultuur
 gelijkheid vereist van sommigen meer opofferings- te spreken - er bestaan louter nog mengvormen -,
 gezindheid dan van anderen. Wie voor alle drie maar wel dat het belangrijk is te onderzoeken en te
25 tekent, tekent voor een probleem. Maar ook wie115 onderwijzen waarom het ene boek beter, belang-
 zich sterk maakt voor het gelijkheidsideaal alleen, wekkender en, jawel, mooier is dan het andere.
 komt in moeilijkheden.9 Dat leidt tot een canon en niet tot gezever over
3 Ons maatschappelijk en politiek gelijkheids- wat een canon eigenlijk is en waarom die canon het
 begrip heeft in de eerste plaats betrekking op instrument is om de onderliggende bevolkings-
30 gelijkwaardigheid. In de rechtszaal bijvoorbeeld120 groepen eronder te houden. Die canon en het
 passen we algemene rechtsregels toe, maar wegen bestaan ervan weerspreken de opvatting dat alles
 we individuele omstandigheden. Strikt gelijke hetzelfde is, maar erkennen de gelijkwaardigheid
 behandeling zou de rechtspraak tot een administra- vanuit het besef dat elk kunstwerk het verdient om
 tieve aangelegenheid maken: gelijke vergrijpen, als een uniek verschijnsel beoordeeld te worden.
35 gelijke sancties. Omdat mensen voor de rechter125 Het bestaansrecht, ja, de noodzaak van de canon
 gelijkwaardig zijn, houdt deze juist rekening met moet worden verdedigd, omdat gelijkwaardigheid
 verschillen in onder meer de omstandigheden. pas mogelijk is als verschillen in artistieke
 Gelijkwaardigis niet hetzelfde als gelijk. kwaliteit worden erkend.
4 In het Nederland van de jaren zestig streefde10 Ook op sociaal gebied is het streven naar
40 men naar emancipatie en individualisering. In de130 gelijkheid bedenkelijk. Vrijheid voor iedereen is
 jaren daarna is het gelijkheidsideaal allengs uit- pas in gelijke mate mogelijk als de burgers zichzelf
 gegroeid tot een ideaal van gelijkstelling; de beheersen ter wille van de vrijheid van anderen, als
 verschillen tussen mensen en vooral de verschillen men zelf dus grenzen in acht neemt. Het gelijk-
 tussen allerlei uitingen van kunst en cultuur heidsgeloof is echter geen product van nadenken
45 werden niet langer onderkend. De culturele135 over de verhouding tussen vrijheid en gelijkheid,
 component van het gelijkheidsideaal is immers het maar een uitvloeisel van de huidige neiging om alle
 streven naar gelijkstelling van alle uitingen en normen en waarden te relativeren. Alle relativisme
 instrumenten van cultuur, of het nu om de media, is in wezen cynisch: het hecht nergens meer aan en
 het onderwijs of de instituties van de kunst gaat, het gelooft vooral ook niet in zichzelf. Als alles
50 om het nieuws, het lespakket of de literatuur.140 hetzelfde is, doet niets er meer toe.
5 Deze opvatting is het duidelijkst verwoord door11 Nergens wordt het betrekkelijke van gelijkheid
 de spraakmakende socioloog Pierre Bourdieu en beter zichtbaar dan in het onderwijs: wat je ook
 zijn Nederlandse vertegenwoordiger, hoogleraar vindt van het doel van het onderwijs en hoe je het
 Abram de Swaan. Smaak en schoonheid, waarde en onderwijsaanbod ook samenstelt, in laatste
55 interesse staan niet op zichzelf, maar zijn145 instantie moet - met de woorden van Bint, de
 producten van maatschappelijke ontwikkelingen. schooldirecteur uit de gelijknamige novelle van
 Het is iemands maatschappelijke klasse die uit- Bordewijk - "de leraar niet dalen, maar de leerling
 maakt wat hij mooi of lelijk, belangrijk of onbe- klimmen". De verhoudingen zijn ongelijk.
 langrijk vindt. En het is natuurlijk de heersende Ons onderwijs echter streeft niet naar een vooraf
60 klasse die cultuur, onderwijs en media gebruikt om150 bepaald, optimaal niveau maar richt zich op de
 haar overtuigingen op te leggen aan anderen. gemiddelde leerling, met het gevolg dat de
 Kortom, de elite bepaalt hoe de culturele canon1) kwaliteit van ons onderwijs achteruitholt. Het
 eruitziet. Wie de sociale emancipatie een goed hart egalitarisme - dat wil zeggen het streven naar
 toedraagt, moet in de eerste plaats de maatschap- maatschappelijke gelijkheid - en het cultuur-
65 pelijke verhoudingen die haar belemmeren aan-155 relativisme, ze dragen de bibliotheek en het
 pakken. Daarom zou de canon gerelativeerd en museum leeg, hollen het onderwijs uit, juist op het
 liefst afgeschaft moeten worden. moment dat grote nieuwe groepen er toegang toe
6 De theorie van deze sociologen lijkt aardig, krijgen. Alle moeite voor niets.
 maar klopt niet. Want dat een betrekkelijk kleine12 Als het ideaal van gelijkheid zich in Nederland
70 elite op intellectueel en cultureel gebied de dienst160 blijft manifesteren als het streven verschillen
 uitmaakt, is slechts één aspect van de kwestie. Zij tussen mensen te verdoezelen en het belang van
 veronachtzamen de inhoudelijke kant: de kennis, maatschappelijke of culturele normen te ont-
 kunst en informatie zelf. Maatschappijkritische kennen, zal het uiteindelijk de ongelijkheid
 wetenschappers uit de jaren zestig en zeventig bevorderen. Iedereen is gelijk, in het onderwijs
75 hebben voldoende duidelijk gemaakt hoezeer165 negeren we daarom de verschillen tussen leerlingen
 kennis, schoonheid en informatie worden beïnvloed en gaan we af op de gemiddelde leerling, waardoor
 door maatschappelijke, politieke en ideologische zowel de goede als de zwakke leerlingen tekort
 omstandigheden. Maar 'beïnvloed worden door' is wordt gedaan. Het resultaat is dat op de scholen het
 niet hetzelfde als 'identiek zijn aan'. Er is in de niveau omlaag gaat. Dat geldt in versterkte mate
80 jaren zestig en zeventig veel geschreven over de170 voor 'zwarte' scholen, waar veel leerlingen
 omstandigheden waaronder Isaac Newton de onderwijsachterstand hebben. Goed opgeleide
 wetten van de zwaartekracht kon opstellen, maar ouders halen hun kinderen van die scholen af, de
 aan alle sociale, politieke en psychoanalytische leerlingen die achterblijven, worden in een spiraal
 theorieën die verklaren dat juist Newton op deze van achterstand en niveaudaling neerwaarts
85 natuurwet is gekomen, laat de zwaartekracht zelf175 getrokken. Het is de gruwelijke consequentie van
 zich niets gelegen liggen. Zo is het ook met kunst het egalitarisme.
 en literatuur: alle mogelijke maatschappelijke 
 invloeden ten spijt, kunnen schilderijen en naar: Michaël Zeeman
 gedichten op zichzelf al dan niet mooi of uit: de Groene Amsterdammer, 31 augustus 2002
90 interessant zijn.