Examentrainers

Grenzeloze literatuur

		(1) In literaire supplementen en kunst-				lijke onbenullige details en toevallig-
		rubrieken wemelt het al een tijd van				heden moet bezighouden, terwijl het
		discussies over de toekomst van de				drama algemene eigenschappen van de
		literatuur in een tijd van ontlezing. Ook		140		werkelijkheid laat zien, juist omdat de
5		wordt er opnieuw gedebatteerd over de				schrijver zich níet hoeft bezig te houden
		vraag of het verschil in kwaliteit tussen				met wat er zich bij een bepaalde
		een toneelstuk van Vondel en de				historische gebeurtenis heeft voor-
		smartlapteksten van André Hazes hard				gedaan.
		gemaakt kan worden.		145		(12) De fictieschrijver kan dus beter dan
10		(2) De grens tussen de ‘hogere’				een journalist algemene waarheden
		literatuur en de populaire amusements-				laten zien, omdat hij zich niet aan de
		lectuur lijkt langzaam maar zeker te				feiten hoeft te houden. Die eeuwenoude
		vervagen, vooral door de knieval die de				stelling is maar al te waar. Waar komt
		meeste media maken voor jongeren en		150		dan die plotselinge twijfel aan een
15		een lager opgeleid publiek. Tegelijker-				zinvolle strekking van literaire werken
		tijd verschuift de voorkeur van de				vandaan?
		gemiddelde boekenliefhebber van pure				(13) Hier is de fatale invloed merkbaar
		fictie naar non-fictie. Vooral de vraag				van het zogenaamde ‘postmoderne
		naar boeken over historische onder-		155		denken’. In het voetspoor van filosofen
20		werpen, biografieën en egodocumenten				als Theodor Adorno en Roland Barthes
		zoals dagboeken is flink toegenomen.				hebben verschillende literaire critici
		(3) Waar komen deze verschuivingen				geprobeerd af te rekenen met de
		en grensvervagingen vandaan? Toen ik				gedachte dat een boek ooit een belang-
		nog Moderne Letterkunde doceerde		160		rijke mededeling kan bevatten. Iedere
25		aan de Universiteit van Amsterdam,				lezer, stelden zij, zou namelijk een
		was daar juist de democratisering van				eigen uitspraak bij elkaar sprokkelen uit
		de vroege jaren zeventig losgebarsten.				‘de taaltekens’ van een tekst. Wat de
		Wij docenten probeerden nog ‘elitaire’				lezer daaruit opmaakt, is zijn volkomen
		onderwerpen aan de man te brengen,		165		vrije interpretatie. In principe is
30		zoals de poëzie van Nijhoff of de				literatuur volgens de postmoderne critici
		romantheorie. Maar de studenten, die				dus een vrijblijvend spel met woorden.
		mochten meebeslissen, geloofden niet				(14) Nu is het inderdaad een feit dat
		meer in het belang van de traditionele				verschillende lezers verschillende op-
		grote schrijvers en vroegen om colleges		170		vattingen uit hetzelfde boek destilleren.
35		over populaire literatuur, kinderboeken,				Maar daarmee is nog niet gezegd dat
		vrouwenboeken, strips en dokters-				men ‘na zorgvuldige lezing’ het nooit
		romans. De essaybundel Populaire				eens zou kunnen worden over de
		literatuur die wij collectief in 1974				hoofdstrekking van een bepaalde
		uitgaven, was een typische uiting van		175		roman.
40		wat je de ‘democratisering van de				(15) Het postmoderne denken is dan
		smaak’ zou kunnen noemen.				ook niet veel meer dan een herbezinning
		(4) Wat de grens tussen fictie en non-				op de al te hoge pretenties
		fictie betreft, is er een even sterke				van sommige kunstenaars die zich in
		verschuiving opgetreden. Tot in de		180		de moderne tijd - na de Verlichting -
45		jaren zeventig bestond er een grote				wel eens de allure van Bijbelse profeten
		schaarste aan schrijversbiografieën.				aanmaten. Na de onttroning van de
		De studie van de Nederlandse letteren				godsdienst als ultieme bron van waar-
		werd in de naoorlogse periode nog				heid zou nu de literatuur de laatste
		beheerst door een taboe op het be-		185		waarheden moeten openbaren. Met
50		trekken van de persoon van de schrijver				name negentiende-eeuwse dichters
		bij de behandeling van zijn werk. Zo’n				dichtten de literatuur die hoge taak toe.
		op de schrijver gerichte benadering				(16) Als het al zin heeft dergelijke
		werd gehekeld, omdat ze leidde tot het				eeuwigheidspretenties onderuit te
		misverstand dat bijvoorbeeld de ik-		190		halen, dan moet de postmodernist toch
55		persoon in een roman zou samenvallen				niet het kind met het badwater weg-
		met de schrijver zelf. Nee, bij be-				gooien door te stellen dat een literair
		studering van een literaire tekst diende				werk in het geheel geen waarheden kan
		men zich te beperken tot de tekst zelf.				bevatten.
		Wat de auteur erover had opgemerkt,		195		(17) Dezelfde voorzichtigheid is
60		deed niet ter zake.				geboden wanneer het gaat om de vraag
		(5) Ook op dat punt zijn we nu in het				welk boek tot de literatuur gerekend
		andere uiterste vervallen. Om in het				dient te worden en welk niet. Die vraag
		literaire circus te kunnen meedraaien,				mag soms moeilijk te beantwoorden
		moet de schrijver met zijn hele hebben		200		zijn, maar dat is nog geen reden om te
65		en houden voor de dag komen en zijn				beweren dat De vlegeljaren van Pietje
		eigen boeken pluggen door op te treden				Bell door Chris van Abcoude op het-
		in alle media. Biografieën en dag-				zelfde niveau staat als een roman van
		boeken zijn in de boekhandel niet meer				Proust.
		aan te slepen en menig schrijver ver-		205		(18) De jonge hooggeleerde Lisa Kuitert
70		werkt zo veel mogelijk eigen ervaringen				schaarde zich onlangs bij de tegen-
		in wat hij schrijft.				standers van een ‘elitaire’ literatuur-
		(6) Tot en met de jaren zeventig gold				opvatting door te verklaren dat het
		aan de universiteiten als criterium voor				maar eens uit moest zijn met de
		‘literatuur’ dat een tekst ‘fictioneel +		210		subsidie op moeilijk verkoopbare
75		waardevol’ dient te zijn. Dus geen				boeken. Literaire werken die niet aan
		Geert Mak1) (want echt gebeurd) en				de vraag van de markt beantwoorden,
		geen Dan Brown2) (want puur vermaak).				hebben volgens haar geen recht van
		Inmiddels houden literatuurwetenschap-				bestaan. Daarmee kiest mevrouw
		pers er heel andere ideeën op na.		215		Kuitert wel erg onverbloemd voor de
80		(7) Wat zijn die ideeën en wat valt er				smaak van de massa en neemt ze
		tegenin te brengen? De jonge Amster-				blijkbaar voor lief dat met name dicht-
		damse hoogleraar letterkunde Thomas				bundels dan niet meer uitgegeven
		Vaessens betoogde op 7 april in				kunnen worden.
		nrc.next dat schrijvers zich niet moeten		220		(19) Natuurlijk hebben ook de
85		verschuilen achter hun personages. De				sociologen weer hun nutteloze praat op
		literatuur stelt zich veel te vrijblijvend				de kwestie rond de kwaliteitsvraag los-
		op, vond hij. Zo noemde hij het				gelaten. In Frankrijk betoogde Pierre
		verkeerd als een schrijver die zich voor				Bourdieu dat het verschil in artistieke
		belediging moet verantwoorden in een		225		kwaliteit een bedenksel is van de beter
90		rechtszaak, zich verdedigt door te				gesitueerden, die daarmee hun maat-
		stellen: “Dat heb ik niet gezegd, maar				schappelijke positie veilig willen
		een van mijn personages.”				stellen door te veinzen dat alleen zij
		(8) Dat is een onzinnige eis van				kunnen genieten van bepaalde soorten
		professor Vaessens. De schrijver zou		230		moeilijk toegankelijke kunst. Zij lezen
95		wel heel erg in zijn vrijheid beknot				expres ingewikkelde boeken om zich zo
		worden als hij zich bij iedere uiting van				te onderscheiden van de domme
		zijn romanfiguren moest afvragen:				massa.
		“Kan ik dat wel helemaal voor mijn				(20) Uit de zo geschapen onzekerheid
		verantwoording nemen?” In uiterste		235		of er eigenlijk wel objectieve kwaliteits-
100		consequentie zou dan ook de auteur				verschillen bestaan, valt ook de steeds
		van een misdaadroman vervolgd				weer oplaaiende strijd te verklaren over
		kunnen worden voor de moorden die hij				de vraag of men leerlingen in het voort-
		laat plegen.				gezet onderwijs ertoe mag verplichten
		(9) Het is duidelijk dat Vaessens het		240		een aantal literaire meesterwerken (de
105		slachtoffer is van het vervagen van de				zogenaamde ‘canon’ van de literatuur)
		grens tussen een literaire roman en een				te lezen en te bestuderen in een
		journalistiek boek. In dat laatste werk				historische context. Wie zich verzet
		kan de auteur inderdaad niet straffeloos				tegen een dergelijke verplichte lijst,
		bestaande personen beledigen of aan-		245		miskent dat insiders wel degelijk over
110		klagen. Maar een werk van fictie vertelt				harde criteria beschikken om vast te
		gewoonlijk over verzonnen figuren, die				stellen of een bepaald werk tot de
		dan ook de vrijheid moeten hebben om				hogere literatuur gerekend mag worden
		te zeggen wat hun maar invalt. Dat				of niet.
		betekent niet dat de schrijver zich aan		250		(21) Toen Herman Franke in zijn
115		alle verantwoordelijkheid onttrekt. De				column in de Volkskrant zijn lezers
		totale strekking van zijn roman zal hij				onlangs opriep hem te helpen met het
		altijd wel degelijk voor zijn verantwoor-				opstellen van een reeks criteria om ‘het
		ding nemen.				verschil tussen lage en hoge literatuur’
		(10) In april is, onder meer in NRC		255		te bepalen, leverde dat een lange rij
120		Handelsblad, ook verbale strijd gevoerd				overtuigende kenmerken van waarde-
		over de vraag of literatuur überhaupt				volle literatuur op. Een van die ken-
		zinvolle uitspraken over de werkelijk-				merken luidt: de betere roman laat
		heid kan doen. Als romans toch maar				meer interpretaties toe en ontregelt wat
		verzonnen verhalen zijn, waarom		260		we kennen of menen te kennen, waar-
125		zouden we dan al die moeite doen om				door we de wereld op een nieuwe
		daar kennis van te nemen? Kunnen we				manier gaan zien. Triviale lectuur
		dan niet met meer winst filosofische of				daarentegen bevestigt wat we toch al
		historische boeken lezen?				dachten.
		(11) Op dit soort vragen is al zo’n 2400		265		(22) Er is, kortom, alle reden om de
130		jaar geleden door Aristoteles afdoend				scepsis van de postmodernen met een
		antwoord gegeven. In zijn Poetika				korreltje zout te nemen. Door het lezen
		schrijft hij, als hij historische werken				van een goed literair werk leren we nog
		met tragedies vergelijkt, dat die laatste				altijd meer over de wereld dan door
		meer waarheid over het leven in het		270		alleen maar op eigen kracht rondtobben
135		algemeen bevatten, omdat de				in een grauwe, ondoorzichtige
		geschiedschrijver zich met alle moge-				werkelijkheid.

naar: Hans van den Bergh
uit: HP/De Tijd, 12 mei 2006

noot 1 Geert Mak: Nederlands auteur van historische werken zoals De eeuw van mijn vader en In Europa
noot 2 Dan Brown: Amerikaans auteur van de bestseller De Da Vinci code