|
Alle jierren wurdt der immen by de betinking fan de Slach by Warns (1345) frege om te
sprekken oer in ûnderwerp dat mei Fryslân, de Friezen en it Frysk te krijen hat. Yn 2009 krijt
Bert Looper, direkteur fan it Frysk histoarysk sintrum foar taal en kultuer Tresoar, it wurd. Op
it Reaklif, oan de foet fan de tinkstien mei de tekst ‘Leaver dea as slaaf’, hâldt hy syn ferhaal
oer de ynhâld fan it begryp Frysk boargerskip yn de tsjintwurdige tiid. |
| |
| | (1) Wy binne hjir kommen om te be- | | | | de ûntwikkeling fan boargerskip. |
| | tinken dat de Friezen op dit plak yn | | | | (6) Modern boargerskip betsjut ek in |
| | 1345 Hear Willem, Greve fan Hollân en | | | | oanhâldende ynteraksje tusken boarger |
| | Henegouwen, ferslein hawwe. Hy sette | | | | en oerheid. Oan alle Fryske boargers |
| 5 | | hjir mei syn besettingsmacht foet oan | | 120 | | en alle Fryske bestjoerders soenen je |
| | wâl en fierder kaam er net. Mar tink | | | | as funksje-eask stelle moatte dat sy |
| | jimme foar dizze gelegenheid ris yn | | | | kennis hawwe fan begripen as lânskips- |
| | hoe’t it west hie as dyselde Willem fan | | | | tradysje en kollektyf ferline as beting- |
| | Hollân de slach by Warns wûn hie en | | | | sten foar in goed draaiende maat- |
| 10 | | de fersleine Friezen foar de kar steld | | 125 | | skippij. |
| | hie ien fan beide oer te jaan: harren lân | | | | (7) Tiid en romte, kollektyf ferline en |
| | of harren taal. Beide behâlde koe net. | | | | lânskip: it binne twa diminsjes dêr’t |
| | Wat hienen jimme dan keazen? | | | | boargerskip, ek yn de ienentweintichste |
| | (2) Mei dat dilemma is it mooglik om | | | | ieu yn bedijt. Mar is der noch net in |
| 15 | | alle diskusjes oer de fraach wat it | | 130 | | oare diminsje? It is in fraach dy’t him |
| | betsjut om Frysk te wêzen yn ien kear | | | | hjir op it Klif altyd wer stelle lit. Fansels, |
| | op skerp te setten. As der earne in plak | | | | de taal is de tredde diminsje fan it |
| | is yn Fryslân om oer taal, lân en | | | | boargerskip, mar ik tink dat wy oan de |
| | skiednis nei te tinken, dan is it hjir wol | | | | diminsje taal in oare wearde jaan moat- |
| 20 | | op it Reaklif. Want dit prachtige lânskip | | 135 | | te as oan de diminsjes tiid en romte. |
| | en alles wat hjir bard is, noeget ús ta | | | | Dat ferskil tusken tiid en romte oan de |
| | refleksje op wat wy tinke dat Fryslân is | | | | iene kant en taal oan de oare kant komt |
| | en wêze moat. Dat sis ik mei út in sterk | | | | sterk ta utering as wy alle trije diminsjes |
| | eigen belibjen wei. Sûnt de fyfde klasse | | | | behelje op de nije boargers yn Fryslân, |
| 25 | | fan de legere skoalle – kamp yn de | | 140 | | de ymmigranten. Wat hat in nije boar- |
| | bunkers fan Sondel – wurd ik nei dit | | | | ger yn Fryslân nedich om in Fryske |
| | lânskip talutsen. As jonkje fûn ik it in | | | | boarger te wurden, om him of har thús |
| | magysk plak en op ien of oare wize hat | | | | te fielen yn dy spesifike diminsjes fan |
| | dit plak dy magy nea ferlern; it is in plak | | | | tiid en romte yn ús provinsje? Hat dy it |
| 30 | | dêr’t je jesels tsjinkomme, dêr’t je jesels | | 145 | | lânskip nedich, hat dy de tiid nedich, it |
| | om sa mar te sizzen opgrave kinne. Dat | | | | kollektive ferline, of hat dy de taal |
| | jildt foar my persoanlik, mar ik bin der | | | | nedich? Dat is in hiel nijsgjirrige en |
| | wis fan dat it likegoed jildt foar in soad | | | | belangrike fraach as wy it oer boarger- |
| | minsken dy’t hjir hjoed kaam binne. | | | | skip yn Fryslân ha. Wy moatte hjir in |
| 35 | | (3) It lânskip fan it Reaklif fertelt it | | 150 | | dúdlik ûnderskied meitsje tusken |
| | ferhaal fan it Fryske ferline; it is in | | | | profesjonele funksjes yn Fryslân en |
| | lânskip mei betsjutting, in lânskip mei | | | | Frysk boargerskip – dy twa wurde faak |
| | myten, oantinkens en obsesjes. De | | | | trochinoar helle. As Tresoar, it Frysk |
| | rykdom, de skiednis en de kompleksiteit | | | | histoarysk sintrum foar taal en kultuer, |
| 40 | | fan it Fryske lânskip komme hjirre op in | | 155 | | ha wy bygelyks in taalstatút: ús mei- |
| | fassinearjende wize ta utering: oan it | | | | wurkers moatte it Frysk behearskje. Yn |
| | Klif hingje de sêgen fan de baarnende | | | | dat hiele proses fan emansipaasje fan it |
| | ierde, fan de Fryske keningen dy’t hjir | | | | Frysk yn it iepenbier bestjoer yn de |
| | op it skyld tild waarden; it Klif ropt ek de | | | | ôfrûne heale ieu past it dat yn it publike |
| 45 | | romantyk fan de njoggentjinde ieu wer | | 160 | | domein, by alles wat oerheid is, de be- |
| | op, as de skriuwer Jacob van Lennep | | | | hearsking fan it Frysk in funksje-eask |
| | hjir delkuieret en ferwiist nei de mids- | | | | is. Mar by boargerskip wurket dat fan- |
| | ieuske ferhalen. Mar oan it Klif is yn it | | | | sels net sa. |
| | foarste plak it ferhaal fan 1345 ferbûn | | | | (8) Nochris: hoe wurde je in goede |
| 50 | | en – net minder belangryk – it feit dat | | 165 | | boarger yn Fryslân? Hokker fan de |
| | sûnt 1942 dat barren jier op jier betocht | | | | diminsjes tiid, romte en taal spilet dêryn |
| | waard. It Klif is dêrmei ek it ferhaal fan | | | | de wichtichste rol? Is taal net de kaai ta |
| | de manier hoe’t yn en nei de Twadde | | | | in goed begryp fan alles wat om je |
| | Wrâldoarloch de betinking in stikman- | | | | hinne bart? Ik begûn myn tekst mei myn |
| 55 | | nich Fryske obsesjes bleatlein hat. | | 170 | | eigen ferline as skoaljonkje en hoe’t dat |
| | Koartsein, it Reaklif is in plak mei | | | | ferbûn is mei it kollektive ferline dat hjir |
| | betsjutting; in plak dêr’t je jesels tsjin- | | | | yn lagen op it Klif leit. Persoanlik en |
| | komme yn jo yndividualiteit – al wie it | | | | kollektyf ûnthâld komme byinoar en |
| | allinne mar yn it genietsjen fan lân en | | | | bepale mei hoe’t je yn de maatskippij |
| 60 | | wetter – mar ek yn jo kollektiviteit; it | | 175 | | steane. Mar foar nije boargers is dat |
| | Klif, dit besiele stikje lân, stelt fragen | | | | fansels in probleem. Nijkommers kom- |
| | oan Frysk boargerskip, hjoed en yn de | | | | me mei harren eigen kollektyf ferline; |
| | takomst. | | | | nijkommers komme ek yn in nij ferline. |
| | (4) Wannear binne je eins in goede | | | | Assimilaasje slagget net neigeraden dat |
| 65 | | boarger? Dy fraach rekket fansels net | | 180 | | men de taal fan it nije lân better be- |
| | allinne ús provinsje, it is in nasjonaal en | | | | hearsket, mar neigeraden dat men ek it |
| | Europeesk fraachstik fan it grutste | | | | nije kollektive ferline as part fan it eigen |
| | belang. Boargerskip is sûnt de Mids- | | | | ik belibje kin. |
| | ieuwen ien fan de kaaibegripen yn de | | | | (9) De betinking fan de Slach by Warns |
| 70 | | Europeeske skiednis. Mar it is ek in | | 185 | | is tige wichtich om wat ik al sei: der is |
| | begryp dat hieltiten wer fernijd en oan- | | | | gjin plak dêr’t de fraach nei Frysk |
| | past wurde moat. Boargerskip is gjin | | | | boargerskip skerper steld wurdt as hjir |
| | fanselssprekkende eigenskip: boarger- | | | | op it Klif; boargerskip yn de Midsieuwen, |
| | skip betsjut meidwaan oan de mienskip, | | | | boargerskip yn de Twadde |
| 75 | | ferantwurdlikheid nimme en belutsen- | | 190 | | Wrâldoarloch en boargerskip dêrnei. |
| | heid sjen litte. In eask foar goed | | | | As wy hjir mei-inoar dy fragen stelle, |
| | boargerskip is dat je je as boarger thús- | | | | dan sil it belang fan dizze betinking |
| | fiele yn tiid en yn romte, yn lânskip en | | | | noch grutter wurde kinne en wurdt it in |
| | yn kollektyf ferline. Dy beide diminsjes | | | | folle bredere betinking as no it gefal is. |
| 80 | | fan tiid en romte steane hjoed de dei | | 195 | | Mar wy moatte ús tagelyk bewust wêze |
| | ûnder heechspanning. De Ingelske | | | | fan it feit dat betinken ek altyd in hypo- |
| | histoarikus Simon Schama sprekt fan | | | | teek op de takomst leit. As wy hjir fiere |
| | “it útwiskjen fan ús lânskipstradysje”. | | | | dat wy as Friezen de Hollanners ferslein |
| | It Reaklif is der noch, mar hoefolle | | | | ha, dan is dat foar in hjoeddeistige |
| 85 | | histoarysk wichtige plakken binne der | | 200 | | Hollanner yn Fryslân net in útnoegjend |
| | yn Fryslân, yn Nederlân, yn Europa net | | | | barren: wy meitsje it ferline eksklusyf |
| | ferdwûn? It is it gefolch fan in yngeand | | | | en dêrmei jouwe wy oan dat wy de |
| | proses fan ‘delokalisearring’. En tagelyk | | | | takomst ek eksklusyf meitsje wolle. Ik |
| | mei it lânskip ferlieze minsken harren | | | | soe de takomst iepenmeitsje wolle, mar |
| 90 | | plakken fan oantinken en refleksje. Dat | | 205 | | dan moatte wy dus ek ús ferline iepen- |
| | is in Frysk probleem, mar benammen | | | | meitsje. Gjin nije takomst sûnder in nij |
| | ek in Nederlânsk probleem, dat by ús ta | | | | ferline. Wêrom geane wy altyd werom |
| | hieltiten mear ûnferskillichheid liedt wat | | | | nei de Midsieuwen? Ja fansels, omdat |
| | de eigen wenomjouwing oanbelanget. | | | | dy hjir Frysk wienen. Wêrom geane wy |
| 95 | | De ‘delokalisearring’ is in ramp foar | | 210 | | altyd werom nei de njoggentjinde ieu, |
| | goed boargerskip, want mei dat wy ús | | | | nei de bruorren Halbertsma en Waling |
| | lânskipstradysje kwytreitsje, ferlieze wy | | | | Dykstra? Ja fansels, omdat sy Frysk |
| | ek de sichtbere bân mei it kollektive | | | | wienen. Mar sprekt dat wol sa fansels |
| | ferline. En it is krekt it kollektive ferline | | | | as wy altyd tocht ha? |
| 100 | | dat in mienskip ta mienskip makket. | | 215 | | (10) Oan alle kanten is it dúdlik dat der |
| | (5) Fansels, dy saken spylje yn Fryslân, | | | | in groeiend ferlet is om de Fryske |
| | lykas rûnom yn ’e wrâld. It giet my der | | | | kultuer iepen te smiten en om de yn de |
| | net om dat wy de feroaring fan it lânskip | | | | njoggentjinde ieu ûntstiene skieding |
| | tsjinhâlde moatte. As de Waadferiening | | | | tusken Fryske kultuer en kultuer yn |
| 105 | | der yn de tolfde ieu al west hie, wat soe | | 220 | | Fryslân op te heffen. Wy moatte it oan- |
| | dy protestearre ha tsjin de bedikings. | | | | doare dêr op ’en nij oer nei te tinken. |
| | Nee, dy feroaring is it punt net, mar wol | | | | Earst as wy hjir op it Klif alles mei iepen |
| | it útwiskjen fan it ûntstean fan it lânskip | | | | eagen besjen en frij oertinke wolle; as |
| | en it ferdwinen fan plakken mei be- | | | | wy hjir alle fragen doare te stellen dy’t |
| 110 | | tsjutting. Ik tink dat wy hjir yn Fryslân | | 225 | | mei it aktuele Fryske boargerskip te |
| | der noch ridlik goed foarsteane. Troch | | | | krijen ha, dan kin de lêste sneon fan |
| | de unike en sterke doarpsstruktuer mei | | | | septimber in wichtige bydrage leverje |
| | it lânskip dat der by heart, stypje de | | | | oan it debat oer Fryslân, oer ússels, en |
| | diminsjes romte en tiid – it gefoel ha dat | | | | dat wol sizze: oer âlde én oer nije |
| 115 | | je earne by hearre – by ús noch hiel bot | | 230 | | boargers. |
