Background image

terug

Tekst 1 en tekst 2

Ynlieding

Heechlearaar Frysk Goffe Jensma
“Frysktalige tekst net ynteressant as wy de kontekst dêrfan net kenne”

(1) Op 11 novimber 2008 is de Fryske kanon útkommen ûnder de titel De kanon fan Fryslân yn 11 en 30 finsters. Goffe Jensma is de einredakteur. Boppedat is er yn july fan dat jier beneamd as heechlearaar Fryske taal en kultuer oan de universiteit fan Grins. Dus alle reden foar in petear mei dizze kultuerhistoarikus, dy’t bekend waard troch publikaasjes as Het rode tasje van Salverda, dêr’t er de oarsprong fan it hjoeddeiske byld fan Fryslân yn ûndersiket en De gemaskerde God oer François HaverSchmidt en it Oera Linda-boek, dêr’t er cum laude op promovearre.

Tekst 1

Untsteansskiednis fan Fryslân is in myte

 (2) Wannear is dyn passy foar   70 fan de âldste lannen en dat idee fan
 skiednis ûntstien? kontinuïteit is in myte.
 Doe’t ik klear wie mei it gymnasium wist 
 ik net wat ik woe. It waard skiednis om’t (5) Wêrom is dat in myte?
5 ien my ferteld hie dat ik dan antropo- Dat is in myte omdat saken troch de
 logy dwaan koe en dêrmei soe ik de skiednis hinne feroarje, de manieren
 reklame yn kinne. Dat liek my wol wat,75 hoe’t minsken nei elkoar sjogge,
 al hie ’k gjin flau benul fan wat ik dan feroarje. Soest sizze kinne dat dy âlde
 dwaan moatte soe. By eintsjebeslút ûntsteansskiednis in myte is omdat der
10 waard ik útlotte foar skiednis, dus yn ’e 4e en 5e ieu in gat west hat yn ’e
 waard it filosofy, wat ik moai wat jierren befolking, mar dat is bysaak. It sit him
 dien ha. Skiednis kaam der letter pas80 mear yn it definiearjen fan saken. Sa’n
 wer by. Hoewol’t ik filosofy net ôfmakke begryp as ‘frijheid’ bygelyks, dat
 ha, hat it my as ûndersiker wol foarme. definiearje wy hiel oars as in mids-
15 By filosofy bestudearren wy ien boek yn ieuwer en yn ’e 17e ieu betsjutte it wer
 in healjier, by skiednis – by wize fan wat oars. Ast sjochst datst dêrtroch net
 sprekken – wol fiifhûndert, dat is in grut85 samar kontinuïteit ferûnderstelle kinst
 ferskil. Ik ha troch filosofy echt goed by de Friezen, wurdt de skiednis
 lêzen leard. ynienen in stik ynteressanter.
  
20 (3) De tiid nei myn ôfstudearjen wie in (6) Wy ha by it meitsjen fan de kanon
 drege tiid. Ik wie by de Fryske skiednis foar twa doelen keazen. It is in ûnder-
 bedarre troch de professor, in Frysk90 wiismiddel en dus net bedoeld foar it
 skiedkundige, dêr’t ik by ôfstudearre grutte publyk, al hoopje wy fansels wol
 wie. En om’t ik niks te dwaan hie, dat it dêr ek yngong by fine sil. Yn it
25 ûntstie einlings it idee om in tinkboek ûnderwiis wolle wy graach dat de
 oer de Frjentsjerter Universiteit te Fryske myte konfrontearre wurdt mei de
 meitsjen. Fan it ien kaam it oare; ik95 histoaryske werklikheid. Sadwaande
 krige dêrnei de opdracht fan de Fryske dat bern fan de basisskoalle en de
 Akademy om in rapport te skriuwen oer ûnderbou fan de middelbere skoalle
30 de fraach oft der in nije skiednis fan troch de botsing tusken it saneamde
 Fryslân komme moast. Dêr is doe in hearlike Fryske ferline en de moderne
 konflikt oer ûntstien, dat – mei wat100 wrâld oansetten wurde om kritysk nei te
 juridyske drigeminten – resultearre hat tinken oer skiednis, mar ek oer de
 yn de opdracht foar Het rode tasje van eigen identiteit. Want bern fan no
35 Salverda. woartelje by eintsjebeslút net allinne yn
  de Fryske skiednis.
 (4) Wat hat in ynterdissiplinêr 
 kultuerhistoarikus, dy’t alles graach105 (7) It doel fan sa’n kanon is it teweech-
 yn grutte ferbannen sjocht, mei sa’n bringen fan histoarysk tinken. It middel
 statysk medium as in kanon? dat Van Oostrom oanrikt yn de Canon
40 Ynhâldlik hat sa’n kanon yndie wat van Nederland is nasjonale skiednis,
 statysk. Dat kin net oars ast it oer 80 wat wy dogge is regionale skiednis. Dat
 oant 90 prosint fan de ûnderwerpen110 leit tichter by de bern, kinst op ’e fyts
 samar iens bist. Dy steane eins gewoan stappe om dy te besjen. ‘De geschiede-
 fêst. Fan dy kant besjoen is der yndie nis om de hoek’ neamt Van Oostrom
45 gjin ferbân mei in ûndersyk as Het rode dat. Mar dan sit der ek noch in tusken-
 tasje (sjoch al. 1). Mar oan de oare kant nivo yn, dat hat der mei te krijen dat der
 is dat der wol. Ast nei de skiednis fan115 ek altyd in kompetityf elemint ynslûpt,
 Fryslân sjochst, ropt dat in hiel soad dat fan Fryslân tsjinoer de Rânestêd.
 mytyske gefoelens yn minsken wekker. Dat elemint moatst net befêstigje, dat
50 Dat hat nei myn betinken te krijen mei it moatst befreegje, problematisearje.
 feit dat it Fryske gebiet in krimp-naasje, Dat is ek in middel om bern histoarysk
 of better, in krimp-lân is: yn de 7e ieu120 tinken oan te learen. Ast dat krimp-
 leine de grinzen fan it Fryske gebiet fan lantsje fan ús besjochst, dan kinst op
 it Swin yn België oant de Wezer yn de âlde manier lesjaan en yn de kanon
55 Dútslân, yn de 13e ieu is dat fan de dingen roppe as ‘Wy moatte ús
 Iselmar oant de Wezer en no is it in losmeitsje fan Nederlân, wy ha ús tiid
 provinsje mei noch twa besibbe ge-125 wol hân, of: dy ferrekte Hollanners’. Mar
 bieten yn Noard-Fryslân en Sealterlân. kinst ek sizze: ‘Wat betsjut dat eins, dat
 Der sit dus krimp yn. Dat proses, it wy libje yn in lantsje dat krimpt.’ Dan
60 wurdearjen fan dat proses – sis mar, kinsto de grutskens dêrop ûnderfreegje
 hoe’tst dêr tsjinoan sjochst – wurdt hiel sûnder datst him útskeakelest.
 bot stjoerd troch de komst fan it 
 nasjonalisme – yn Fryslân it kultureel-130 (8) Libben der yn de kanonkommisje
 nasjonalisme – om 1800 hinne. En om’t gjin nasjonalistysk tinte foarkarren?
65 naasjes har hiel graach woartelje wolle Fansels hat der de nedige diskusje
 yn sa âld mooglike grûn, is om dy tiid west oer bepaalde ûnderwerpen, mar
 hinne hiel sterk it perspektyf ûntstien én oer it generaal wie it net in dreech
 ferspraat dat Fryslân it âldste lân fan135 proses, dat foel wol wat ta.
 West-Europa is, of yn alle gefallen ien

Tekst 2

 (9) Sitst no as heechlearaar Fryske    mei de literatuer. Wat de betsjutting
 taal en kultuer midden yn dy ûnder- dêrfan is, is eins noch noait ûndersocht.
 werpen. Is der wat dat oanbelanget in Ik bin dêr as literatuerhistoarikus sterk
 ûntjouwing geande?240 yn ynteressearre, sûnder oan polityk
140 Wat my yn de stúdzje fan it Frysk sterk dwaan te wollen trouwens.
 opfalt, is it geweldich talige perspektyf 
 dêrfan. Dat is op de Fryske Akademy (13) Wêrom wolst net oan polityk
 sa en dat is hjir oan ’e universiteit fan dwaan?
 Grins ek sa. It Frysk, de Fryske eigen- Polityk heart net by wittenskip, as
145 heid, wurdt foar 99 prosint ophongen245 heechlearaar tsjinje ik yn earste
 oan taal. Dat betsjut foar ien as ik – ynstânsje de wittenskip, net it Frysk.
 kultuerhistoarikus en letterkundige – in Om it hiel skerp en ek wat gekjeierich te
 geweldich kontekstferlies. In moai sizzen: suver út de wittenskip wei
 foarbyld dêrfan is it ûndersyk nei it Mid- besjoen soe it geweldich wêze as it
150 frysk, dat professor doktor Feitsma dien250 Frysk by myn libben noch útstjert. Wat
 hat. Foar dat ûndersyk binne hiele in prachtich ûndersyk soe dat opsmite.
 grutte korpora mei tekst trochnommen It giet lykwols mei it Frysk net sa min as
 om ien wurdsje Frysk te finen. Ut it wolris ferûndersteld wurdt. Mar ik
 perspektyf fan de suvere taalkunde wei realisearje my dat it heechlearaarskip
155 is dat prachtich, foar de sosjolinguistyk255 hjir in sterke politike kant hie, dizze
 leit dat al wer oars, mar foar kultuer- stoel is dochs min ofte mear troch de
 skiednis en letterkunde is dat echt in Fryske Beweging ôftwongen en hat
 griis. Foar ús is dat stikje Frysktalige dêrtroch jierren in politike lading hân.
 tekst net ynteressant as wy de kontekst 
160 dêrfan net kenne. Kinst it fergelykje mei (14) Is dat noch aktueel?
 de argeology. Foar in argeolooch hat in260 Dat is noch altyd aktueel. De diskusje
 diggel gjin wearde as net bekend is wa’t oer it Frysk is altyd in politike diskusje.
 him fûn hat, wannear en hoe’t er krekt Dat hat te krijen mei de posysje fan it
 yn de grûn oantroffen is. Frysk as minderheidstaal. Dat bringt by
  eintsjebeslút in soad jild op. Dêrby stiet
165 (10) Dêr komt by dat de Fryske letter-265 de taalideology hiel bot sintraal, sin-
 kunde Frysktalige letterkunde is. Dat traler as yn Wales bygelyks. Dêr stiet
 mei hjoed de dei fan de produksjekant de Welshke literatuer gewoan neist de
 besjoen sa wêze, mar dat hat net altyd Anglo-Welshke literatuer. Dat kinne wy
 sa west. Krektoarsom: yn de 19e ieu, ús net foarstelle: dat der neist de
170 en ek wol earder, wienen de teksten270 Fryske literatuer in Nederlando-Fryske
 faak wol Frysk, mar de hiele kontekst literatuer wêze soe. Ien politike út-
 wie Nederlânsktalich. Seker oant 1914 spraak wol ik wol dwaan: der moat
 ferskynt der neist Frysktalige literatuer mear jild nei de produksje fan Fryske
 ek in fracht Nederlânsktalige literatuer literatuer. Der soe in fernijend
175 yn Fryslân. Foar de 16e en de 17e ieu275 literatuerbelied makke wurde moatte,
 jildt dat ek foar Neo-Latynske en dat mear goeie literatuer opsmyt:
 Frânske literatuer. Kinst dy ôffreegje: romans, dichtbondels, filmskripts,
 heart dat by de Fryske literatuer? Net games, literatuerwittenskip, neam mar
 ast dy as Frysktalich opfettest, mar it op. Mei as motyf dat it Frysk net troch-
180 heart wol ta de kontekst dêr’t dy280 gean kin as folweardige taal sûnder dy
 literatuer yn funksjonearre hat. En nei literatuer.
 dy literatuer is mar in ferrekt lyts bytsje 
 ûndersyk dien. As histoarikus of (15) Wêr basearrest dat op?
 literatuerhistoarikus silst de Frisistyk ‘Dat basearje ik op it idee dat it Frysk
185 rommer sjen moatte as de taal allinne. sa as wy dat kenne ta stân kommen is
 Dy kant soe ik yn de takomst dan ek285 troch in wikselwurking tusken it mûnlinge
 fersterkje wolle. Wat op syn beurt net en it skriftlike gebrûk. Der binne
 weinimt dat ik wol tink dat it fuort- skriuwers dy’t hiel ticht tsjin it mûnlinge
 bestean en de útbou fan it Frysk net gebrûk oansitte, mar sels dy skriuwe
190 sûnder Frysktalige literatuer kin. Sûnder oars as dat se prate. Drege wurden
 literatuer soe it Frysk earder ferdwine.290 brûke wy troch de wikselwurking tusken
  it skreaune en it sprutsen Frysk. Omdat
 (11) Wêrom tinkst dat? de Fryske literatuer sawat it iennichste
 It Frysk beset mar in pear domeinen. domein is fan it skreaune Frysk, is de
 Ien dêrfan is it ûnderwiis, mar dêrby Fryske literatuer dus ek it reservoir foar
195 giet it mar om in lyts part, der is mar in295 it mûnlinge Frysk. Ik bedoel: rykdom fan
 lytse ferplichting om les te jaan yn it taal ûntstiet net fansels, dy wurdt
 Frysk, en op it skoalplein wurdt hyltyd makke. Dat is wat minsken faak ferjitte.
 minder Frysk praten, dat is ûndersocht. Wat dat oanbelanget wurdt it Frysk
 Dan binne der symboal-domeinen: de geweldich noarmearre troch it ferline:
200 oerheid soest sa sjen kinne, dy is twa-300 pake praat better Frysk as heit en heit
 talich en de rjochtbank ek, dêr is foar it praat better Frysk as do. Mar in taal
 Frysk fochten. Mar de literatuer is it wurdt altyd makke yn it no. Dat wurdt
 iennichste 100-persint-domein, echt in fierstente min sjoen. En der sit noch in
 reëel domein. Literatuer en it totaal fan kant oan: foar in folwoeksen kultuer dy’t
205 wat skreaun wurdt oan Frysk falle foar305 him uterje wol, is it net genôch dat der
 in grut part gear, folle mear as yn Frysk praten wurdt en dat op skoallen
 gruttere taalgebieten. Wy hawwe gjin oanleard wurdt om it te skriuwen. Dan
 Fryske spoarboekjes, gjin Fryske hearre dêr oare kultuerprodukten by.
 Libelle, dat betsjut dat de nije ympulsen No sis ik net dat de Provinsje moarn al
210 yn ús talige omjouwing komme moatte310 mei in slompe jild op it kleed komme
 fan de literatuer. De literatuer is eins moat, mar dêr sil echt oer neitocht
 ûnmisber foar it ûnderhâld fan it Frysk. wurde moatte. Beurzen en projekten,
  lykas Fryske Modernen¹, dat soest folle
 (12) En ek de Fryske literatuer struktureler dwaan moatte. Soest ek
 krimpt...315 noch better sjen moatte nei de fjilden
215 Dy krimp sit him foaral yn de ôfbraak dy’tst bestrykst. Net allinne proaza,
 fan ynstitúsjes. Foar 1800 is de poëzij, literatuerwittenskip, mar ek de
 literatuer yn Fryslân foaral in gelegen- krityk bygelyks. Yn Fryslân resinsearje
 heidsliteratuer, dat bliuwt it yn ’e 19e skriuwers elkoars wurk, sitte ek yn
 ieu ek foar in grut part, mar je sjogge320 prizekommisjes, dat bart fierstente folle
220 dat yn ’e rin fan ’e 19e ieu stadichoan nei myn smaak. Sitst samar yn in
 feroarjen, dat de literatuer in hiel oare patroan fan rolferfaging. Dat fyn ik hiel
 funksje krijt. Der komme folle mear tyd- fout. Der soene minsken wêze moatte
 skriften, mear útjouwerijen, der wurde dy’t net hiel maklik fan rol wikselje. Der
 mear boeken útbrocht, de Fryske325 soe diskusjearre wurde moatte oer
225 Biblioteek ûntstiet. Dan krijt it wol wat in hoe’t dat foarmjûn wurde moat.
 ‘massale’ oanhing. Yn tûzenen en 
 tsientûzenen moatst dan tinke. Dan (16) Wat ik fierder eins noch sizze wol:
 sjochst in wûnderlike ûntjouwing: foar it kin gjin doel yn himsels wêze om it
 1945 is it partikulier inisjatyf, nei de Frysk te rêden. Want wat hast oan it
230 oarloch wurdt it in mingsel fan par-330 Frysk ast der neat mei kinst? Dat is
 tikulier inisjatyf en de oerheid, en tsjint- nochris in reden om te sizzen: stypje de
 wurdich is it de provinsje dy’t de measte literatuer, stypje rolmodellen, stypje
 war docht foar de literatuer. Dat rint saken dêr’t minsken fan sizze: “Ik ha it
 lykop mei it ôfbroazeljen fan partikulier Frysk leard en ik kin der ek noch wat
235 inisjatyf en ynstitúsjes – tydskriften,335 mei.”
 útjouwerijen – dy’t har dwaande hâlde

Nei: Antine Zijlstra yn de Moanne 9, 2008

noot 1 Fryske Modernen is in literêr projekt dat opset is om it skriuwen fan modern Frysk proaza troch nije skriuwers te stimulearjen en sa it oanbod fan Frysktalich proaza te fergrutsjen.