Examentrainers

Tekst 2

		(9) Sitst no as heechlearaar Fryske				mei de literatuer. Wat de betsjutting
		taal en kultuer midden yn dy ûnder-				dêrfan is, is eins noch noait ûndersocht.
		werpen. Is der wat dat oanbelanget in				Ik bin dêr as literatuerhistoarikus sterk
		ûntjouwing geande?		240		yn ynteressearre, sûnder oan polityk
140		Wat my yn de stúdzje fan it Frysk sterk				dwaan te wollen trouwens.
		opfalt, is it geweldich talige perspektyf
		dêrfan. Dat is op de Fryske Akademy				(13) Wêrom wolst net oan polityk
		sa en dat is hjir oan ’e universiteit fan				dwaan?
		Grins ek sa. It Frysk, de Fryske eigen-				Polityk heart net by wittenskip, as
145		heid, wurdt foar 99 prosint ophongen		245		heechlearaar tsjinje ik yn earste
		oan taal. Dat betsjut foar ien as ik –				ynstânsje de wittenskip, net it Frysk.
		kultuerhistoarikus en letterkundige – in				Om it hiel skerp en ek wat gekjeierich te
		geweldich kontekstferlies. In moai				sizzen: suver út de wittenskip wei
		foarbyld dêrfan is it ûndersyk nei it Mid-				besjoen soe it geweldich wêze as it
150		frysk, dat professor doktor Feitsma dien		250		Frysk by myn libben noch útstjert. Wat
		hat. Foar dat ûndersyk binne hiele				in prachtich ûndersyk soe dat opsmite.
		grutte korpora mei tekst trochnommen				It giet lykwols mei it Frysk net sa min as
		om ien wurdsje Frysk te finen. Ut it				wolris ferûndersteld wurdt. Mar ik
		perspektyf fan de suvere taalkunde wei				realisearje my dat it heechlearaarskip
155		is dat prachtich, foar de sosjolinguistyk		255		hjir in sterke politike kant hie, dizze
		leit dat al wer oars, mar foar kultuer-				stoel is dochs min ofte mear troch de
		skiednis en letterkunde is dat echt in				Fryske Beweging ôftwongen en hat
		griis. Foar ús is dat stikje Frysktalige				dêrtroch jierren in politike lading hân.
		tekst net ynteressant as wy de kontekst
160		dêrfan net kenne. Kinst it fergelykje mei				(14) Is dat noch aktueel?
		de argeology. Foar in argeolooch hat in		260		Dat is noch altyd aktueel. De diskusje
		diggel gjin wearde as net bekend is wa’t				oer it Frysk is altyd in politike diskusje.
		him fûn hat, wannear en hoe’t er krekt				Dat hat te krijen mei de posysje fan it
		yn de grûn oantroffen is.				Frysk as minderheidstaal. Dat bringt by
						eintsjebeslút in soad jild op. Dêrby stiet
165		(10) Dêr komt by dat de Fryske letter-		265		de taalideology hiel bot sintraal, sin-
		kunde Frysktalige letterkunde is. Dat				traler as yn Wales bygelyks. Dêr stiet
		mei hjoed de dei fan de produksjekant				de Welshke literatuer gewoan neist de
		besjoen sa wêze, mar dat hat net altyd				Anglo-Welshke literatuer. Dat kinne wy
		sa west. Krektoarsom: yn de 19e ieu,				ús net foarstelle: dat der neist de
170		en ek wol earder, wienen de teksten		270		Fryske literatuer in Nederlando-Fryske
		faak wol Frysk, mar de hiele kontekst				literatuer wêze soe. Ien politike út-
		wie Nederlânsktalich. Seker oant 1914				spraak wol ik wol dwaan: der moat
		ferskynt der neist Frysktalige literatuer				mear jild nei de produksje fan Fryske
		ek in fracht Nederlânsktalige literatuer				literatuer. Der soe in fernijend
175		yn Fryslân. Foar de 16e en de 17e ieu		275		literatuerbelied makke wurde moatte,
		jildt dat ek foar Neo-Latynske en				dat mear goeie literatuer opsmyt:
		Frânske literatuer. Kinst dy ôffreegje:				romans, dichtbondels, filmskripts,
		heart dat by de Fryske literatuer? Net				games, literatuerwittenskip, neam mar
		ast dy as Frysktalich opfettest, mar it				op. Mei as motyf dat it Frysk net troch-
180		heart wol ta de kontekst dêr’t dy		280		gean kin as folweardige taal sûnder dy
		literatuer yn funksjonearre hat. En nei				literatuer.
		dy literatuer is mar in ferrekt lyts bytsje
		ûndersyk dien. As histoarikus of				(15) Wêr basearrest dat op?
		literatuerhistoarikus silst de Frisistyk				‘Dat basearje ik op it idee dat it Frysk
185		rommer sjen moatte as de taal allinne.				sa as wy dat kenne ta stân kommen is
		Dy kant soe ik yn de takomst dan ek		285		troch in wikselwurking tusken it mûnlinge
		fersterkje wolle. Wat op syn beurt net				en it skriftlike gebrûk. Der binne
		weinimt dat ik wol tink dat it fuort-				skriuwers dy’t hiel ticht tsjin it mûnlinge
		bestean en de útbou fan it Frysk net				gebrûk oansitte, mar sels dy skriuwe
190		sûnder Frysktalige literatuer kin. Sûnder				oars as dat se prate. Drege wurden
		literatuer soe it Frysk earder ferdwine.		290		brûke wy troch de wikselwurking tusken
						it skreaune en it sprutsen Frysk. Omdat
		(11) Wêrom tinkst dat?				de Fryske literatuer sawat it iennichste
		It Frysk beset mar in pear domeinen.				domein is fan it skreaune Frysk, is de
		Ien dêrfan is it ûnderwiis, mar dêrby				Fryske literatuer dus ek it reservoir foar
195		giet it mar om in lyts part, der is mar in		295		it mûnlinge Frysk. Ik bedoel: rykdom fan
		lytse ferplichting om les te jaan yn it				taal ûntstiet net fansels, dy wurdt
		Frysk, en op it skoalplein wurdt hyltyd				makke. Dat is wat minsken faak ferjitte.
		minder Frysk praten, dat is ûndersocht.				Wat dat oanbelanget wurdt it Frysk
		Dan binne der symboal-domeinen: de				geweldich noarmearre troch it ferline:
200		oerheid soest sa sjen kinne, dy is twa-		300		pake praat better Frysk as heit en heit
		talich en de rjochtbank ek, dêr is foar it				praat better Frysk as do. Mar in taal
		Frysk fochten. Mar de literatuer is it				wurdt altyd makke yn it no. Dat wurdt
		iennichste 100-persint-domein, echt in				fierstente min sjoen. En der sit noch in
		reëel domein. Literatuer en it totaal fan				kant oan: foar in folwoeksen kultuer dy’t
205		wat skreaun wurdt oan Frysk falle foar		305		him uterje wol, is it net genôch dat der
		in grut part gear, folle mear as yn				Frysk praten wurdt en dat op skoallen
		gruttere taalgebieten. Wy hawwe gjin				oanleard wurdt om it te skriuwen. Dan
		Fryske spoarboekjes, gjin Fryske				hearre dêr oare kultuerprodukten by.
		Libelle, dat betsjut dat de nije ympulsen				No sis ik net dat de Provinsje moarn al
210		yn ús talige omjouwing komme moatte		310		mei in slompe jild op it kleed komme
		fan de literatuer. De literatuer is eins				moat, mar dêr sil echt oer neitocht
		ûnmisber foar it ûnderhâld fan it Frysk.				wurde moatte. Beurzen en projekten,
						lykas Fryske Modernen¹, dat soest folle
		(12) En ek de Fryske literatuer				struktureler dwaan moatte. Soest ek
		krimpt...		315		noch better sjen moatte nei de fjilden
215		Dy krimp sit him foaral yn de ôfbraak				dy’tst bestrykst. Net allinne proaza,
		fan ynstitúsjes. Foar 1800 is de				poëzij, literatuerwittenskip, mar ek de
		literatuer yn Fryslân foaral in gelegen-				krityk bygelyks. Yn Fryslân resinsearje
		heidsliteratuer, dat bliuwt it yn ’e 19e				skriuwers elkoars wurk, sitte ek yn
		ieu ek foar in grut part, mar je sjogge		320		prizekommisjes, dat bart fierstente folle
220		dat yn ’e rin fan ’e 19e ieu stadichoan				nei myn smaak. Sitst samar yn in
		feroarjen, dat de literatuer in hiel oare				patroan fan rolferfaging. Dat fyn ik hiel
		funksje krijt. Der komme folle mear tyd-				fout. Der soene minsken wêze moatte
		skriften, mear útjouwerijen, der wurde				dy’t net hiel maklik fan rol wikselje. Der
		mear boeken útbrocht, de Fryske		325		soe diskusjearre wurde moatte oer
225		Biblioteek ûntstiet. Dan krijt it wol wat in				hoe’t dat foarmjûn wurde moat.
		‘massale’ oanhing. Yn tûzenen en
		tsientûzenen moatst dan tinke. Dan				(16) Wat ik fierder eins noch sizze wol:
		sjochst in wûnderlike ûntjouwing: foar				it kin gjin doel yn himsels wêze om it
		1945 is it partikulier inisjatyf, nei de				Frysk te rêden. Want wat hast oan it
230		oarloch wurdt it in mingsel fan par-		330		Frysk ast der neat mei kinst? Dat is
		tikulier inisjatyf en de oerheid, en tsjint-				nochris in reden om te sizzen: stypje de
		wurdich is it de provinsje dy’t de measte				literatuer, stypje rolmodellen, stypje
		war docht foar de literatuer. Dat rint				saken dêr’t minsken fan sizze: “Ik ha it
		lykop mei it ôfbroazeljen fan partikulier				Frysk leard en ik kin der ek noch wat
235		inisjatyf en ynstitúsjes – tydskriften,		335		mei.”
		útjouwerijen – dy’t har dwaande hâlde

Nei: Antine Zijlstra yn de Moanne 9, 2008

noot 1 Fryske Modernen is in literêr projekt dat opset is om it skriuwen fan modern Frysk proaza troch nije skriuwers te stimulearjen en sa it oanbod fan Frysktalich proaza te fergrutsjen.