| 1 | Geert Mak skriuwt yn syn boek Hoe God verdween uit Jorwerd. Een Nederlands dorp | |
| in de twintigste eeuw (1996) dat de status fan de boer troch de jierren hinne sterk weromrûn | ||
| is. Castelein, Kuindersma en Hijlkema, leden fan de âlde boere-adel út it doarp, binne Sake, | ||
| Hindrik en Bonne wurden. It binne neffens Mak gjin “heren” mear. | ||
| 2 | Ik bin it iens mei Mak dat de status fan de boer efterútgien is. Dat iepenbiere him | |
| lykwols net allinne yn it neamen fan de foarnammen. Dat is op it stuit oeral de gewoante. | ||
| Yn Littenseradiel - de gemeente dêr’t Jorwert yn leit - wurdt boargemaster Liemburg faak | ||
| Johanneke neamd en de direkteuren fan suvelfabriken binne gjin mynhear mear. Dat is de | ||
| sang fan de tiid en mar goed ek. | ||
| 3 | Nee, de status fan de boer hat te meitsjen mei macht en it wurk dat de boer docht. | |
| Eartiids hie er arbeiders foar it wurk en seach er derop ta dat it goed dien waard. Hjoed de | ||
| dei hat de boer masinen, mar hy moat sels it wurk dwaan. Dêrnjonken hie de boer eartiids in | ||
| foaroansteande posysje yn it doarp. Hy siet yn de wichtichste bestjoeren. Hy hie der de tiid | ||
| foar. Dat is no oars. Hy hat gjin tiid mear en boppedat is syn oansjen slim feroare. | ||
| 4 | Waling Dykstra skreau yn ’e twadde helte fan ’e njoggentjinde ieu: | |
| Ik wol de boerestân ris romme | ||
| En sjong in fleurich liet har ta | ||
| Want fan de boer moat alles komme | ||
| En fan de boer moat elk it ha | ||
| De wolfeart fan de boerestân | ||
| Is wolfeart foar ús hele lân | ||
| Dat wiene nochris tiden foar de boer. Hy waard wurdearre en bewûndere. Hy joech de toan | ||
| oan. Op ’t eigen hiem, mar ek yn de mienskip. Dat hat ieuwen duorre. Boeren sieten yn | ||
| bestjoeren fan de tsjerken, it Nut en alles wat fan belang wie foar doarp en plattelân. | ||
| 5 | It feit dat boeren yn bestjoeren sieten, betsjutte tagelyk dat dat foar de arbeider net | |
| weilein wie. De boer wie fier boppe de arbeider ferheven. Dy die wat de boer woe. Siet dus | ||
| yn alle gefallen net mei him yn in bestjoer. In dúdlik, mar ek skrinend foarbyld is altyd | ||
| noch de iisklup fan in doarp yn earder tiden. De boer bestjoerde en de (losse) arbeider | ||
| probearre der yn ’e winter as baanfager wat by te fertsjinjen. Wybren Altena skreau der in | ||
| fers oer. It earste kûplet fan ‘De Baenfager’ seit alles (omstavere): | ||
| De winterkjeld makke ’m oerstallich | ||
| By ’t wurk fan ’e baas wie er oer | ||
| Syn berntsjes en wiif moasten ite | ||
| En hy, heit, fertsjinne gjin stoer. | ||
| De arbeider seach syn boer yn ’e winter net allinne op ’e iisbaan, mar ek by de diakonij. | ||
| Dan moasten de arbeiders faak de hân ophâlde. Deselde boer, dy’t dien joech, stoppe de | ||
| earme húshâlding wat ta út de rykdom fan de Tsjerke. | ||
| 6 | Oant yn de jierren fyftich fan de foarige ieu is de status fan de boer sawat gelyk | |
| bleaun. Hy wie de baas. Syn wurd wie wet. De arbeiders wennen yn arbeiderswenten, dy’t | ||
| by de pleats hearden. As se har yn ’e hjerst by in oare boer bestelden, moast der op maaie | ||
| wer ferhuze wurde. Dan begûnen boer en arbeider faak allebeide wer in nij aventoer. | ||
| 7 | Sa wie it dus. De boer ûntliende syn status benammen oan syn macht en minder oan | |
| syn persoanlikheid. Hy hie jild en besit; in aardich part fan it doarp wie fan him ôfhinklik. | ||
| Net allinne it arbeidersfolk, mar ek de middenstân. Dêrom waard er ek faak keazen yn | ||
| bestjoeren. De boer fûn it de gewoanste saak fan ’e wrâld. Oaren doarsten syn status (noch) | ||
| net oan te taasten. It wie ek in gewoanterjocht dat boeren rûnom foaroan sieten en oaren der | ||
| net by hawwe woene. | ||
| 8 | Ik wit it noch by ús thús. Us heit wie ien út in keppel fan alve bern en pake wie | |
| feekeapman. Hy koe se net allegearre boer meitsje. Sa waard ús heit nei syn trouwen boerearbeider. | ||
| Dat hold ûnder mear yn dat hy yn it doarp - Jorwert - net lid wurde koe fan it Nut | ||
| (Maatschappij tot Nut van het Algemeen). Yn ’e (earste) Encyclopedie van Friesland | ||
| (1958), útjûn ûnder auspysjes fan de Fryske Akademy, stiet: “De gedachte der | ||
| volksontwikkeling in het ‘Nut’ sloot bij de verlichtingsidealen der Vrijzinnige | ||
| dorpsnotabelen wonderwel aan.” Lykwols: “Arbeiders noch rechtzinnigen zag men op de | ||
| avonden.” | ||
| 9 | Sa wie ’t. Doe’t ús heit boer waard op in hierspul, waard er fuortdaliks frege om lid te | |
| wurden fan it Nut. Hy sei ja, tsjin it sin fan ús mem, dy’t thús omfûtere: “Ik hie it net dien. | ||
| Doe’t wy arbeider wiene, wiene wy te min. No’t wy boer binne, wolle se ús graach hawwe. | ||
| Dat hoecht om my net.” Letter hat ús mem altyd nei de jûnen west om’t se der dochs graach | ||
| by hearre woe. En ús heit siet yn in omsjoch yn ’e tsjerkerie. It wie yn ’e minne tritiger | ||
| jierren fan de foarige ieu. | ||
| 10 | De grutte omslach foar de boer is kommen mei de meganisaasje yn de jierren fyftich | |
| en sechstich. It wie in grutte foarútgong yn de sektor. Letter bliek it ien grutte efterútgong | ||
| te wêzen foar de status fan de boer. De meganisaasje ferdreau de arbeider fan de pleats. De | ||
| melkmasine en de trekker kamen, de arbeider ferdwûn. Dy fûn dat net slim. Hy koe oan ’e | ||
| slach yn de yndustry. Foar him in ferbettering. Wurkje op fêste tiden, yn ’t wykein frij en | ||
| net mear alle jierren yn ôfwachting fan in nije ôfspraak mei de boer. Ek net mear wenje yn | ||
| it hûs fan de boer. Koartsein frijheid. | ||
| 11 | Dat joech nije mooglikheden. It tal boeren yn it doarp naam ôf troch de | |
| skaalfergrutting. Mei de melkmasine en al it oare ark koene de pleatsen folle grutter wurde. | ||
| It tal minsken dat wurke yn de yndustry of in amtlike funksje hie, naam ta. De struktuer fan | ||
| it doarp waard oars. Hieltyd minder boeren. De arbeiders hiene neat mear te krijen mei de | ||
| macht fan de boer. It die bliken dat de kapasiteit fan de arbeiders om bestjoersfunksjes yn te | ||
| nimmen op syn minst sa grut wie as dy fan de boeren. Se namen de plakken yn de | ||
| bestjoeren oer. Sûnder dat der in revolúsje ûntstie, kaam it bestjoer fan plattelân en doarp | ||
| yn hannen fan wurknimmers en amtlik folk. | ||
| 12 | De boer heakke op mannich front ôf. Hy hie it bannich op syn eigen bedriuw. Hy stie | |
| der sels foar. Mei syn boerinne, dy’t yn it ferline de húshâlding bestjoerde mei in faam, mar | ||
| no sels de hannen út de mouwen stekke moast en fakentiden de net betelle arbeider fan de | ||
| boer waard. Letter fanwegen fiskale regels omsetten yn in maatskipskontrakt. Sa binne de | ||
| boer en boerinne hjoed de dei tegearre drok dwaande op harren hiem. Boppedat sjocht de | ||
| wrâld hiel oars tsjin harren oan. Se kontrolearje hoe’t de boer mei syn fee omgiet. Se | ||
| hawwe in miening oer it lânskip. Dat alles fertaalt him yn gâns regels foar de boer. Dêr hat | ||
| er it mier oan. | ||
| 13 | In protte boeren hawwe in hiel oar berop krige as dêr’t se foar keazen. Eartiids de | |
| arbeider(s) foar it wurk en sels it bestjoer oer de pleats en in wichtich plak yn it maatskiplik | ||
| libben. No hat de maatskippij fia regeljouwing foar in aardich part it bestjoer oer it dwaan | ||
| en litten fan de boer. En de arbeider hat syn sit yn de bestjoeren ynnommen. | ||
| Nei: Jan de Vries, de Moanne, april 2000 |