Background image

terug

Niets aan de hand in Nederland

11     Het was een strovuur, maar een strovuur van ongekende omvang. Eind maart 1996
2 maakte de Engelse minister van Gezondheid bekend dat in het medische tijdschrift The
3 Lancet een artikel zou verschijnen waaruit een mogelijk verband bleek tussen de dood van
4 tien Britten en de gekke-koeienziekte, en al snel waren de gekke koeien niet meer van de
5 beeldbuis weg te branden. Ondanks pogingen tot ingrijpen van een woedende premier
6 John Major, die zich beriep op uiterst geringe risico's, sloten alle Europese landen hun
7 grenzen voor Brits rundvlees. Voetballers van de nationale elftallen van Duitsland, Italië
8 en Spanje kondigden aan hun eigen biefstukken mee te nemen naar het in Engeland te
9 houden Europese kampioenschap voetbal.
210     Nederland ontkwam evenmin aan de angst voor de ziekte van Creutzfeldt-Jakob, de
11 ziekte waaraan de tien Britten waren gestorven. Grootwinkelier Albert Heijn besloot -
12 om discussie met de klanten te voorkomen" - enkele tonnen Brits rundvlees te
13 vernietigen, hoewel vaststond dat het vlees niet besmet was. Hamburgerketen McDonald's
14 haalde - "om niet achter te blijven" - daarop zestig ton vlees, waarmee evenmin iets aan
15 de hand was, uit de productie. De verkoop van alle soorten rundvlees daalde spectaculair.
16 Minister Van Aartsen van Landbouw, ten slotte, besloot tot de vernietiging van 64.000
17 Engelse importkalveren, kalveren die niet besmet kónden zijn, omdat ze nooit in
18 aanraking waren gekomen met voer dat de gekke-koeienziekte veroorzaakt. "Een
19 politicus moet de moed hebben om dergelijke besluiten te nemen", verklaarde de
20 bewindsman desgevraagd.
321     Het tumult rond de gekke-koeienziekte is een loepzuiver voorbeeld van wat in
22 kringen van moderne sociale wetenschappers wordt aangeduid als 'gezondheidspaniek'.
23 Eens in de zoveel tijd - maar steeds vaker, lijkt het wel- wordt de westerse wereld
24 opgeschrikt door een gezondheidsschandaal dat wordt gekenmerkt door onheilspellende
25 berichtgeving in de pers, verontrusting bij het publiek, kopersstakingen, imagobeschadiging
26 van het betreffende product en uiteindelijk soms een overheidsmaatregel die de angst moet
27 wegnemen. Dikwijls is er niets aan de hand, maar dat maakt de crisis niet minder hevig.
428     Het ongeluk met de kerncentrale in Tsjernobyl, ruim tien jaar geleden, leverde wat
29 dat betreft interessant studiemateriaal op voor liefhebbers van gezondheidspaniek. De
30 uiterst geringe toename van radioactiviteit in de Nederlandse atmosfeer leidde tot grote
31 verwarring en veel publiciteit. Ook toen liet de regering zich niet onbetuigd. Al snel werd
32 een graasverbod voor melkvee afgekondigd, en een paar dagen later besloot de
33 toenmalige minister van Landbouw, Braks, tot het doordraaien van tien miljoen kilo
34 spinazie die net op het land oogstrijp aan het worden was. Maar feitelijk was er geen reden
35 tot bezorgdheid. Het eten van een kilo van deze 'radioactieve' spinazie zou een straling
36 hebben opgeleverd gelijk aan de straling die een bewoner van een bakstenen huis elke
37 maand oploopt, want ook baksteen is - net als zoveel andere stoffen - licht radioactief. Die
38 straling wordt door miljoenen Nederlanders echter blijmoedig aanvaard en het ministerie
39 van Volkshuisvesting heeft er terecht nooit voor gewaarschuwd, want de fysieke gevaren
40 zijn onmeetbaar klein.
541     Voor gezondheidspaniek zijn welbeschouwd geen medische gronden; het
42 verschijnsel is eerder psychologisch van aard. Waar in Nederland honderd mensen per dag
43 sterven aan de gevolgen van roken en vier mensen slachtoffer worden van een dodelijk
44 verkeersongeval, is de angst voor gekke-koeienziekte, radioactieve spinazie of wonen op
45 'gifgrond' derhalve feitelijk misplaatst.
646     Ook de gezondheidspaniek voor de komende jaren dient zich alweer aan: angst voor
47 de al dan niet vermeende gevolgen van giftige stoffen voor de menselijke seksualiteit.
48 Meer en meer wordt aandacht gevraagd voor oestrogene stoffen die de voortplanting
49 beïnvloeden. De eerste tekenen zijn zichtbaar in de vele artikelen en tv-documentaires
50 over 'langzaam zaad'.
751     De media spelen bij de inschatting van gevaren een belangrijke rol. "Het kleurrijke,
52 het exotische - dat spreekt tot de verbeelding, zowel van de pers als van het publiek", zegt
53 Jaap van Ginneken, massapsycholoog aan de Universiteit van Amsterdam. "Daarbij komt
54 dat een kleine kans op een grote catastrofe publicitair veel aantrekkelijker is dan een
55 grote kans op een kleine catastrofe. Dat geldt voor de gevaren van kernenergie, maar ook
56 voor grootschalige vormen van vervoer. Het Journaal bijvoorbeeld is nog altijd zeer naïef
57 georiënteerd op rampen. Als er een vliegtuigongeluk is gebeurd, wordt het nieuws daar
58 altijd mee geopend, ook al is het in Peru. Terwijl op de Nederlandse wegen wekelijks
59 hetzelfde aantal doden valt, zonder dat we ons daar druk om lijken te maken."
860     Ook de politieke richting van het betreffende medium speelt een rol.
61 Communicatiewetenschappers van de Twentse universiteit kwamen erachter dat lezers van
62 de Volkskrant bezorgder zijn over milieugevaren dan de lezers van De Telegraaf, een krant
63 die daar aanzienlijk minder over bericht. Mogelijk is hier sprake van een wisselwerking
64 tussen de al bestaande opinie van de krantenlezer en de berichtgeving, maar feit is dat in
65 de Volkskrant veel sombere verhalen verschijnen en dit zal de mening van de lezer vast en
66 zeker beïnvloeden.
967     Er zijn meer wetmatigheden in de 'risico-perceptie', zo bleek uit het Twentse
68 onderzoek.Vrouwen zijn bezorgder dan mannen, en mensen met een lage sociaal-
69 economische status zijn angstiger dan degenen die het verder hebben geschopt. Ook
70 risico's die mensen zelf nemen, worden als veel kleiner ervaren dan risico's van buitenaf,
71 waaraan men onvrijwillig blootstaat. De gevaren van te vet eten worden lager ingeschat
72 dan de gevaren van kleurstoffen in voedsel, en dat getuigt allerminst van realiteitszin. De
73 gevaren van roken worden gebagatelliseerd, de gevaren van kernenergie overdreven.
1074     Hieraan verwant is de inschatting dat gevaren als gevolg van menselijk handelen
75 ernstiger zijn dan gevaren met een 'natuurlijke' oorzaak. Een sprekend voorbeeld van een
76 dergelijke taxatie werd gevonden in het noordoosten van de Verenigde Staten, waar in
77 twee niet ver van elkaar gelegen plaatsen het radioactieve radon werd aangetroffen. Op de
78 plek waar dit 'natuurlijke' gas, afkomstig uit de aardlagen onder de bodem, werd
79 aangetroffen, waren huiseigenaren nauwelijks te porren voor het nemen van eenvoudige,
80 beschermende maatregelen. Toen niet ver daar vandaan radon op een vuilnisbelt werd
81 gevonden, nota bene in veel geringere concentraties, volgden diverse protestdemonstraties.
1182     "Reacties op natuurlijke gebeurtenissen zijn altijd meer gelaten dan op die waarin
83 een menselijke factor meespeelt", zegt Jan Gutteling, één van de bij het Twentse
84 onderzoek betrokken psychologen. "Een natuurlijke gebeurtenis is een act of God, iets
85 waaraan toch niets te doen is. Een windhoos of een aardbeving maakt je machteloos, je
86 kunt niemand de schuld geven. Bij een door mensen veroorzaakte ramp kan altijd een
87 verantwoordelijke worden aangewezen, meestal de overheid of het bedrijfsleven."
1288     Onze gezondheidspaniek staat in rechtstreeks verband met onze angst voor de dood.
89 In een samenleving waar het sterven uit het zicht is verdwenen - de gemiddelde
90 levensverwachting stijgt nog steeds en de meeste mensen overlijden buiten ons blikveld in
91 een ziekenhuis of in een bejaardenoord - is blijkbaar geen enkel gezondheidsrisico meer
92 aanvaardbaar, zelfs niet het geringste. Gezondheid is het laatste houvast in een wereld die
93 als steeds onzekerder wordt ervaren, en dus moet de gekke-koeienziekte worden
94 uitgebannen. Zelfs als die in Nederland niet voorkomt. Desnoods met een zinloze
95 maatregel als de vernietiging van 64.000 kalveren. "Er is een magisch aspect verbonden
96 aan die kalverslacht", meent massapsycholoog Van Ginneken. "Het is meer dan zomaar
97 een overheidsmaatregel, het is een dierenoffer om het Kwade te bezweren. Het
98 vertrouwen van de consument is aan het wankelen gebracht en hij kan slechts door een
99 offer weer met rundvlees worden verzoend."
 
     naar: Bert Bukman
     uit: HP/De Tijd, mei 1996