1 | 1 | | Het was een strovuur, maar een strovuur van ongekende omvang. Eind maart 1996 |
| 2 | | maakte de Engelse minister van Gezondheid bekend dat in het medische tijdschrift The |
| 3 | | Lancet een artikel zou verschijnen waaruit een mogelijk verband bleek tussen de dood van |
| 4 | | tien Britten en de gekke-koeienziekte, en al snel waren de gekke koeien niet meer van de |
| 5 | | beeldbuis weg te branden. Ondanks pogingen tot ingrijpen van een woedende premier |
| 6 | | John Major, die zich beriep op uiterst geringe risico's, sloten alle Europese landen hun |
| 7 | | grenzen voor Brits rundvlees. Voetballers van de nationale elftallen van Duitsland, Italië |
| 8 | | en Spanje kondigden aan hun eigen biefstukken mee te nemen naar het in Engeland te |
| 9 | | houden Europese kampioenschap voetbal. |
2 | 10 | | Nederland ontkwam evenmin aan de angst voor de ziekte van Creutzfeldt-Jakob, de |
| 11 | | ziekte waaraan de tien Britten waren gestorven. Grootwinkelier Albert Heijn besloot - |
| 12 | | om discussie met de klanten te voorkomen" - enkele tonnen Brits rundvlees te |
| 13 | | vernietigen, hoewel vaststond dat het vlees niet besmet was. Hamburgerketen McDonald's |
| 14 | | haalde - "om niet achter te blijven" - daarop zestig ton vlees, waarmee evenmin iets aan |
| 15 | | de hand was, uit de productie. De verkoop van alle soorten rundvlees daalde spectaculair. |
| 16 | | Minister Van Aartsen van Landbouw, ten slotte, besloot tot de vernietiging van 64.000 |
| 17 | | Engelse importkalveren, kalveren die niet besmet kónden zijn, omdat ze nooit in |
| 18 | | aanraking waren gekomen met voer dat de gekke-koeienziekte veroorzaakt. "Een |
| 19 | | politicus moet de moed hebben om dergelijke besluiten te nemen", verklaarde de |
| 20 | | bewindsman desgevraagd. |
3 | 21 | | Het tumult rond de gekke-koeienziekte is een loepzuiver voorbeeld van wat in |
| 22 | | kringen van moderne sociale wetenschappers wordt aangeduid als 'gezondheidspaniek'. |
| 23 | | Eens in de zoveel tijd - maar steeds vaker, lijkt het wel- wordt de westerse wereld |
| 24 | | opgeschrikt door een gezondheidsschandaal dat wordt gekenmerkt door onheilspellende |
| 25 | | berichtgeving in de pers, verontrusting bij het publiek, kopersstakingen, imagobeschadiging |
| 26 | | van het betreffende product en uiteindelijk soms een overheidsmaatregel die de angst moet |
| 27 | | wegnemen. Dikwijls is er niets aan de hand, maar dat maakt de crisis niet minder hevig. |
4 | 28 | | Het ongeluk met de kerncentrale in Tsjernobyl, ruim tien jaar geleden, leverde wat |
| 29 | | dat betreft interessant studiemateriaal op voor liefhebbers van gezondheidspaniek. De |
| 30 | | uiterst geringe toename van radioactiviteit in de Nederlandse atmosfeer leidde tot grote |
| 31 | | verwarring en veel publiciteit. Ook toen liet de regering zich niet onbetuigd. Al snel werd |
| 32 | | een graasverbod voor melkvee afgekondigd, en een paar dagen later besloot de |
| 33 | | toenmalige minister van Landbouw, Braks, tot het doordraaien van tien miljoen kilo |
| 34 | | spinazie die net op het land oogstrijp aan het worden was. Maar feitelijk was er geen reden |
| 35 | | tot bezorgdheid. Het eten van een kilo van deze 'radioactieve' spinazie zou een straling |
| 36 | | hebben opgeleverd gelijk aan de straling die een bewoner van een bakstenen huis elke |
| 37 | | maand oploopt, want ook baksteen is - net als zoveel andere stoffen - licht radioactief. Die |
| 38 | | straling wordt door miljoenen Nederlanders echter blijmoedig aanvaard en het ministerie |
| 39 | | van Volkshuisvesting heeft er terecht nooit voor gewaarschuwd, want de fysieke gevaren |
| 40 | | zijn onmeetbaar klein. |
5 | 41 | | Voor gezondheidspaniek zijn welbeschouwd geen medische gronden; het |
| 42 | | verschijnsel is eerder psychologisch van aard. Waar in Nederland honderd mensen per dag |
| 43 | | sterven aan de gevolgen van roken en vier mensen slachtoffer worden van een dodelijk |
| 44 | | verkeersongeval, is de angst voor gekke-koeienziekte, radioactieve spinazie of wonen op |
| 45 | | 'gifgrond' derhalve feitelijk misplaatst. |
6 | 46 | | Ook de gezondheidspaniek voor de komende jaren dient zich alweer aan: angst voor |
| 47 | | de al dan niet vermeende gevolgen van giftige stoffen voor de menselijke seksualiteit. |
| 48 | | Meer en meer wordt aandacht gevraagd voor oestrogene stoffen die de voortplanting |
| 49 | | beïnvloeden. De eerste tekenen zijn zichtbaar in de vele artikelen en tv-documentaires |
| 50 | | over 'langzaam zaad'. |
7 | 51 | | De media spelen bij de inschatting van gevaren een belangrijke rol. "Het kleurrijke, |
| 52 | | het exotische - dat spreekt tot de verbeelding, zowel van de pers als van het publiek", zegt |
| 53 | | Jaap van Ginneken, massapsycholoog aan de Universiteit van Amsterdam. "Daarbij komt |
| 54 | | dat een kleine kans op een grote catastrofe publicitair veel aantrekkelijker is dan een |
| 55 | | grote kans op een kleine catastrofe. Dat geldt voor de gevaren van kernenergie, maar ook |
| 56 | | voor grootschalige vormen van vervoer. Het Journaal bijvoorbeeld is nog altijd zeer naïef |
| 57 | | georiënteerd op rampen. Als er een vliegtuigongeluk is gebeurd, wordt het nieuws daar |
| 58 | | altijd mee geopend, ook al is het in Peru. Terwijl op de Nederlandse wegen wekelijks |
| 59 | | hetzelfde aantal doden valt, zonder dat we ons daar druk om lijken te maken." |
8 | 60 | | Ook de politieke richting van het betreffende medium speelt een rol. |
| 61 | | Communicatiewetenschappers van de Twentse universiteit kwamen erachter dat lezers van |
| 62 | | de Volkskrant bezorgder zijn over milieugevaren dan de lezers van De Telegraaf, een krant |
| 63 | | die daar aanzienlijk minder over bericht. Mogelijk is hier sprake van een wisselwerking |
| 64 | | tussen de al bestaande opinie van de krantenlezer en de berichtgeving, maar feit is dat in |
| 65 | | de Volkskrant veel sombere verhalen verschijnen en dit zal de mening van de lezer vast en |
| 66 | | zeker beïnvloeden. |
9 | 67 | | Er zijn meer wetmatigheden in de 'risico-perceptie', zo bleek uit het Twentse |
| 68 | | onderzoek.Vrouwen zijn bezorgder dan mannen, en mensen met een lage sociaal- |
| 69 | | economische status zijn angstiger dan degenen die het verder hebben geschopt. Ook |
| 70 | | risico's die mensen zelf nemen, worden als veel kleiner ervaren dan risico's van buitenaf, |
| 71 | | waaraan men onvrijwillig blootstaat. De gevaren van te vet eten worden lager ingeschat |
| 72 | | dan de gevaren van kleurstoffen in voedsel, en dat getuigt allerminst van realiteitszin. De |
| 73 | | gevaren van roken worden gebagatelliseerd, de gevaren van kernenergie overdreven. |
10 | 74 | | Hieraan verwant is de inschatting dat gevaren als gevolg van menselijk handelen |
| 75 | | ernstiger zijn dan gevaren met een 'natuurlijke' oorzaak. Een sprekend voorbeeld van een |
| 76 | | dergelijke taxatie werd gevonden in het noordoosten van de Verenigde Staten, waar in |
| 77 | | twee niet ver van elkaar gelegen plaatsen het radioactieve radon werd aangetroffen. Op de |
| 78 | | plek waar dit 'natuurlijke' gas, afkomstig uit de aardlagen onder de bodem, werd |
| 79 | | aangetroffen, waren huiseigenaren nauwelijks te porren voor het nemen van eenvoudige, |
| 80 | | beschermende maatregelen. Toen niet ver daar vandaan radon op een vuilnisbelt werd |
| 81 | | gevonden, nota bene in veel geringere concentraties, volgden diverse protestdemonstraties. |
11 | 82 | | "Reacties op natuurlijke gebeurtenissen zijn altijd meer gelaten dan op die waarin |
| 83 | | een menselijke factor meespeelt", zegt Jan Gutteling, één van de bij het Twentse |
| 84 | | onderzoek betrokken psychologen. "Een natuurlijke gebeurtenis is een act of God, iets |
| 85 | | waaraan toch niets te doen is. Een windhoos of een aardbeving maakt je machteloos, je |
| 86 | | kunt niemand de schuld geven. Bij een door mensen veroorzaakte ramp kan altijd een |
| 87 | | verantwoordelijke worden aangewezen, meestal de overheid of het bedrijfsleven." |
12 | 88 | | Onze gezondheidspaniek staat in rechtstreeks verband met onze angst voor de dood. |
| 89 | | In een samenleving waar het sterven uit het zicht is verdwenen - de gemiddelde |
| 90 | | levensverwachting stijgt nog steeds en de meeste mensen overlijden buiten ons blikveld in |
| 91 | | een ziekenhuis of in een bejaardenoord - is blijkbaar geen enkel gezondheidsrisico meer |
| 92 | | aanvaardbaar, zelfs niet het geringste. Gezondheid is het laatste houvast in een wereld die |
| 93 | | als steeds onzekerder wordt ervaren, en dus moet de gekke-koeienziekte worden |
| 94 | | uitgebannen. Zelfs als die in Nederland niet voorkomt. Desnoods met een zinloze |
| 95 | | maatregel als de vernietiging van 64.000 kalveren. "Er is een magisch aspect verbonden |
| 96 | | aan die kalverslacht", meent massapsycholoog Van Ginneken. "Het is meer dan zomaar |
| 97 | | een overheidsmaatregel, het is een dierenoffer om het Kwade te bezweren. Het |
| 98 | | vertrouwen van de consument is aan het wankelen gebracht en hij kan slechts door een |
| 99 | | offer weer met rundvlees worden verzoend." |
| | | |
| | | naar: Bert Bukman |
| | | uit: HP/De Tijd, mei 1996 |